Web Internet de Voyage Vacances Rencontre Patrimoine Immobilier Hôtel Commerce en Bretagne

Bienvenue !

CHARTES DU PRIEURÉ DE LA SAINTE TRINITÉ DE FOUGÈRES

  Retour page d'accueil       Retour "Le prieuré de la Trinité"       Retour "Ville de Fougères"   

Boutique de Voyage Vacances Rencontre Immobilier Hôtel Commerce en Bretagne

Boutique de Voyage Vacances Rencontre Immobilier Hôtel Commerce en Bretagne

Les titres du prieuré de la Trinité de Fougères ont été, lors de la révolution, apportés de Marmoutiers aux archives départementales d'Ille-et-Vilaine, où ils sont aujourd'hui conservés sous la cote 1 H 3 (13). On y trouve plus de vingt pièces des XIème et XIIème siècles, dont les Bénédictins n'ont publié que quatre, au tome 1er des Preuves de l'Histoire de Bretagne, col. 410, 423, 488 et 658 ; encore ont-ils omis dans les deux premières des passages curieux que nous avons jugés bons à rétablir (voy. ci-dessous les numéros 1 et IX) ; la liasse de la Trinité renferme aussi un grand nombre d'actes du XIIIème siècle, dont plusieurs intéressants. — Nous avons donc cru pouvoir faire quelque chose d'utile à notre histoire, en publiant toutes les pièces des XIème et XIIème siècles encore inédites, et un certain nombre de celles du XIIIème.

Le prieuré de la Sainte-Trinité de Fougères, dépendant de Marmoutiers, fut fondé vers le milieu du XIème siècle par Raoul Ier, sire de Fougères, et par sa mère Adélaïde, veuve de Main II. On peut fixer, à quelques années près, l'époque de cette fondation. En effet, dans la charte de fondation donnée par Raoul Ier (ci-dessous n° IV), on voit que ce fait eut lieu sous Barthélemy, qui fut abbé de Marmoutiers de 1064 à 1084, et dans la notice de cette même fondation, publiée en partie par D. Morice (Preuves I, 423), que l'église de la Trinité fut donnée à Marmoutiers sur le conseil de Mainon évêque de Rennes, avant l'an 1076 ; la fondation de notre prieuré se place donc entre 1064 et 1076. En conférant la notice publiée par D. Morice et la charte ci-dessous n° IV, que nous publions pour la première fois, on verra de quels droits et de quels biens Raoul dota le nouveau monastère.

Nous insisterons seulement ici sur un point qui nous donnera lieu de redresser une erreur ; il s'agit de l'église de Notre-Dame de Fougères (Sancta Maria de Filgeriis) qui, suivant M. Léon Maupillé (Histoire de Fougères), serait devenue, au milieu du XIIème siècle, en changeant de vocable, l'église abbatiale de Saint-Pierre-de-Rillé. Nous croyons qu'il y a là une petite méprise.

On voit par une notice du XIIème siècle (D. Morice, Preuves, I, 488) qu'au temps de Main II cette église de Notre-Dame était occupée par des chanoines séculiers, et que ce seigneur promit de la donner à Marmoutiers si jamais lesdits chanoines, pour une cause quelconque, venaient à en être dépossédés. Le prieuré de la Trinité n'était point encore fondé ; aussi Raoul Ier, dans sa charte de fondation, renouvela-t-il la même promesse, en spécifiant que dans le cas susdit Notre-Dame serait annexée à la Trinité (voy. ci- dessous charte n° IV). Mais où était située cette église de Notre-Dame ? La notice publiée par D. Morice (Preuves, I, 423) nous l'apprend ; on y voit en effet que la domesticité du seigneur de Fougères, quoique faisant partie de la paroisse de Saint-Sulpice puisqu'elle habitait le château, était dispensée de suivre les offices de la paroisse et jouissait du privilége d'entendre la messe dans l'église de Notre-Dame ; il résulte de là très-évidemment que cette collégiale de Notre-Dame n'était autre chose que la chapelle du château (comme un peu plus tard la Magdelaine à Vitré), et devait être située dans le château lui-même, ou tout au moins contre ses murs ; et c'est ce que M. Maupillé reconnaît aussi à la p. 175-76 de son Histoire de Fougères. En 1092, il paraît que le cas prévu par Main II et Raoul Ier s'était réalisé, car ce dernier seigneur donna formellement et immédiatement à la Trinité l'église de Notre-Dame avec toutes ses dépendances, qui consistaient entre autres choses dans la moitié de l'église de Bazouges-la-Pérouse (dimidiam ecclesiam de Basocis), la moitié du marché, du four, du cens et de tous les revenus de ladite paroisse, la moitié de l'église de Vieuxvy, le quart de celle de La Bazouges (quartam partem ecclesiœ de La Basogio), toute l'église de Sens, l'église de Saint-Nicolas, le moulin d'Archon et la terre de Bourg-Chevrel ou Bourg-Chevreul (terram de burgo Capreoli ad burgum faciendum). On trouvera tout ce détail plus bas, dans la charte n° VII. Peu après cette donation, Raoul Ier reprit aux moines l'église de Notre-Dame, la remit ensuite plus tard, en 1096, aux mains de Marbode, évêque de Rennes, qui la restitua aux moines ; après quoi Raoul Ier la leur reprit de nouveau, fut condamné à la leur rendre vers 1107 par l'évêque d'Angoulême, Girard, légat du pape Pascal II, et après de longues tergiversations, la leur rendit effectivement en 1120.

On trouvera la preuve de tous ces faits dans la notice publiée par D. Morice (Preuves I, 488) et ci-dessous dans les nouvelles chartes que nous publions sous les numéros VIII, XIII et XIV.

Pour avoir la suite de l'histoire de Notre-Dame, il faut arriver à une charte de Raoul II, seigneur de Fougères de 1150 à 1194, publiée par D. Morice (Preuves I, 606) sous le titre de Fondation de l'abbaye de Rillé, où on lit ce qui suit : « Ego Radulfus Filgeriensis dominus dedi et concessi ecclesiœ Sancti Petri et canonicis regularibus de Filgeriis omnes elemosinas quas mei antecessores ....... dederunt ecclesiœ Sanctœ Marie et canonicis sœcularibus... Prœter hœc, omnia incrementa quœ dedit Henricus pater meus ecclesiœ Sancti Petri ad opus canonicorum regularium quando ecclesia Sanctœ Mariœ conversa est de sœculari statu ad normam canonicorum regularium, videlicet totum burgum de Rille, etc. » — Cet Henri de Fougères, fils de Raoul Ier et père de Raoul II, fut seigneur de 1124 à 1150 environ. — Voici maintenant comment M. Maupillé interprète le texte que nous venons de citer. Après avoir rapporté la restitution de Notre-Dame faite aux moines de Marmoutiers par Raoul Ier vers 1120, il continue :

« Nous ignorons combien de temps ils (les moines de Marmoutiers) la possédèrent et comment ils en sortirent. Ce qu'il y a de certain, c'est que vers 1150, cette église avait été ramenée à sa destination primitive, et était occupée par des chanoines séculiers. L'histoire nous apprend en effet que vers cette époque Henri, seigneur de Fougères, leur substitua des chanoines réguliers de l'ordre de Saint-Augustin, et qu'à cette occasion il changea le vocable de Sainte-Marie (ou Notre-Dame) en celui de Saint-Pierre (Saint-Pierre de Rillé), que l'abbaye a conservé jusqu'à l'époque de la Révolution. » (Histoire de Fougères, p. 170).

Ainsi, d'après M. Maupillé, l'ancienne église collégiale de Sainte-Marie ou Notre-Dame et l'église abbatiale de Saint-Pierre de Rillé ne seraient qu'une seule et même église, qui aurait porté deux noms successifs ; il en résulte que Notre-Dame aurait dû être située sur l'emplacement même de l'abbaye de Rillé ; et en effet, un peu plus haut, M. Maupillé nous dit formellement que « Auffroy, le second des seigneurs de Fougères, éleva sur le sommet de la colline que domine aujourd'hui l'ancienne abbaye de Rillé, une église qu'il dédia à la Sainte-Vierge sous le nom de Sainte Marie de Fougères. » (Ibid., p. 168).

Or, les documents que nous avons cités ci-dessus nous semblent prouver clairement :

1° Que cette église de Notre-Dame, oû les habitants du château allaient entendre la messe de préférence à celle de Saint-Sulpice, était la chapelle même du château, et ne pouvait se trouver située, par conséquent, sur cette colline où s'élève Rillé ;

2° Qu'il n'y a point eu de changement de vocable, mais bien deux églises diverses en divers lieux, l'une de Notre-Dame dans le château de Fougères , l'autre de Saint-Pierre sur la colline de Rillé. En effet, que dit Raoul II dans la charte publiée par D. Morice — (Preuves I, 606) ? Qu'il donne à l'église Saint-Pierre tout ce que ses prédécesseurs avaient donné à l'église de Notre-Dame. Voilà donc deux églises. Il y ajoute tous les nouveaux biens que Henri son père donna à l'église de Saint-Pierre pour le besoin des chanoines réguliers, quand l'église Notre-Dame passa de l'état séculier sous la règle desdits chanoines réguliers, et parmi ces biens Raoul II nomme en première ligne le bourg de Rillé (burgum de Rille). Est-il question ici d'un changement de vocable ? Nullement, on voit toujours deux églises; seulement l'église Notre-Dame change de mains, et avec celle de Saint-Pierre elle passe en la possession des chanoines réguliers : or la règle monastique de Saint-Augustin pouvait-elle s'accommoder facilement du bruit mondain et du tumulte des armes dont retentissait à tout instant le château de Fougères ? Non évidemment, et c'est pourquoi les nouveaux possesseurs de Notre-Dame quittèrent cette église, et allèrent s'établir dans celle de Saint-Pierre sur la colline de Rillé.

Voilà ce que nous avions à dire sur ce sujet.

Nous ajouterons quelques observations sur le mode suivi par nous dans la publication des chartes ci-dessous : nous les avons rangées autant que possible dans l'ordre chronologique, en nous aidant, quand les dates manquaient (ce qui arrive la plupart du temps dans le XIème siècle), des noms de seigneurs, d'abbés et d'évêques qui se trouvent dans ces documents. Quatre abbés de Marmoutiers sont nommés dans ces chartes : Albert, Barthélemy, Bernard et Guillaume, qui d'après le Gaula Christiania vetus (édit. de 1656, t. IV, p. 590-91) furent abbés, Albert de 1037 à 1064, Barthélemy de 1064 à 1084, Bernard, de 1084 à 1100, et Guillaume de 1104 à 1124 ; entre 1100 et 1104 se place l'abbé Hilgaud. Quant aux seigneurs de Fougères, nous trouvons dans nos actes Main II, Raoul Ier son fils, et Raoul II, petit-fils de Raoul Ier ; d'après les historiens de Fougères, Main II a été seigneur de 1048 environ à 1092, Raoul Ier de 1092 à 1124, Raoul II de 1150 à 1194. Il y a une de ces dates que nous ne pouvons accepter; Raoul Ier, en effet, avait succédé à son père plus tôt qu'on ne le dit, et au plus tard en 1075, puisque nous avons prouvé plus haut que la fondation du prieuré de la Trinité faite par lui se place entre 1064 et 1076.

Beaucoup des pièces que nous publions portent au dos des titres écrits en latin d'une main ancienne, souvent contemporaine de la pièce elle-même; nous les avons conservés : quand ces titres manquent, nous en avons composé en français, que l'on distinguera facilement d'ailleurs à ce qu'ils sont placés entre parenthèses.

Nous n'insisterons point sur l'intérêt historique de nos chartes ; nous croyons toutefois devoir faire remarquer que les numéros I, II et III, bien qu'antérieurs à la fondation de la Trinité, se rattachent cependant à son histoire, puisque les biens y mentionnés furent réunis à cet établissement. Nous indiquerons aussi, entre autres, à l'attention de nos lecteurs, le numéro IV, plus curieux que la notice publiée par D. Morice (Preuves, I, 423), parce qu'il est une lettre de donation véritable dans laquelle parle le fondateur lui-même ; le numéro V, qui montre combien les réformes et les luttes du grand pape saint Grégoire VII étaient nécessaires pour retirer le clergé du bourbier où la sécularisation féodale l'avait plongé ; les numéros VII, VIII, X, XI, XIV (bulle du pape Pascal II), XV, XVI, XVIII, XX, etc. — Les chartes numéros V et X, la première antérieure à 1089, la seconde pour le moins à la mort de Raoul Ier (1124), sont opisthographes, c'est-à-dire écrites en partie au dos du parchemin sur le recto duquel la pièce commence. (A. DE LA BORDERIE et P. DELABIGNE-VILLENEUVE).

 

*** CHARTES DU PRIEURÉ DE LA SAINTE TRINITÉ DE FOUGÈRES ***

I. Notitia de dono Mainonis de Lupiniaci Ecclesia [Note : Nous avons imprimé en italiques les extraits de cette charte qui ont déjà été publiés par Dom. Morice (Preuve I, 410)].

Quisquis fidelium ardore fidei succensus adimplende præceptionis evangelicæ qua cuncti divitias habentes misericorditer admonentur facere sibi de mammona iniquitatis amicos a quibus, cum defecerint, in æterna tabernacula recipiantur, omnium necessitabus communicare studuerit indigentium precipueque pauperurn spiritu quorum, juxta veritatis vocem, regnum dinoscitur esse celorum, ut deficiens ab hujusmodi videlicet amicis in mansiones excipiatur æternas, noverit se indubitanter non solum a sui receptione non esse frustrandum sed etiam ab ipso omnium bonorum largitore qui el contulit unde sibi tales faceret amicos se esse inter gloriosiores beatudinis æternæ premia percepturum. Hac igitur ego in Dei nomine Maino consideratione permotus, cum nunc satis magnam mihi cernerem suppetere facultatem qua redimi possent quorum ponderibus pregravabar admissa, aliquid mihi credidi fore emolumentum si saltem elemosinam parentum meorum quant es pro animabus suis fecisse non ignorabam, cum in manum meam dirivate sint eorum, gracia Dei, possessiones, annuendo firmarem. Elemosinam itaque Mainonis avi mei, quam post ejus ab luce hac decessum Alfridus genitor meus, ut hujus beneficii particeps efficeretur, auctoritate sua firmavit, ego in linea jam tercia positus non tantum annuens firmo, verum etiam ut incrementum capiat ex propria portione procurro. Ille siquidem avus meus pro suorum expiatione delictorum quandam ecclesiam suam in loco qui vocatur Lupiniacus existentem destinavit perpetualiter in elemosinam, cum universis rebus ad eamdem ecclesiam pertinentibus nec non et terram totam in circuitu ad altare attinentem, excepto tantum burgo extra cimiterlum posito tribusque campis suo dominio reservatis. Ego autem in cujus nunc manu positus esse videtur honor paternus, omnibus notum percognitumque fieri volo Sancte Dei Ecclesiæ quoniam et quicquid ille de predicto loco in elemosinam contulit et quicquid inde sibi retinuit, ut animæ quoque meæ propitietur Dei benignitas, in opus simile concedo annuente Adelaida conjuge mea et Eudone filio nostro concedente etiam episcopo Redonensis ecclesie nomine Guarino [Note : Guérin, évêque de Rennes, était certainement mort avant que Conan II, qui a signé cette charte, fût duc de Bretagne ; mais comme on ignore l'époque à laquelle Main II a commencé d'être seigneur de Fougères, on peut admettre qu'il ait obtenu l'assentiment dudit Guérin assez longtemps avant la rédaction du présent acte, ce qui ferait disparaître la contradiction] ejusque archidiacono Radulfo et Mainone Cantore et Gualando prebitero aecclesie Lupiniaci. Locum igitur Lupiaiacum nomine cum omnibus ad eum pertinentibus, scilicet aecclesiam cum accidentibus suis et burgo, tam qui intra cymiterium quam qui extra positus est, cum omnibus consuetudinibus suis undecumque sint et tota in circuitu terra quæ ad altare sive burgum pertinerc videtur tam culta quam inculta, cum universis nichilominus consuetudinibus suis undequnque venerint, pratis etiam atque decursibus aquarum siqut nunc habentur aut deinceps fieri possiut, et concedens annuo et annuens concedo pro salute anime mee Sancto Martino Majoris monasterii ad usum videlicet monachorum ibidem omnipotenti Deo famulantium, quatinus oerum orationibus ego et avus genitorque meus, conjux quoque mea et filius adjuti, patrocinante tanto confessore, omnium illorurn qui elemosinis Divine Majestati placuerunt mereamur adjungi consortio. Heæ sunt autem supradicte terræ libertatis consuetudines, quas ego simul cum conjuge mea et filio Beati Martini monachis perpetuo jure confirma. Per omnes enim novem circumjacentes parrochias, hoc est quantum extenditur Lupicini Villicatio que etiam vulgali vocabulo Viatura dicitur [Note : La VILLICATIO, VIATURA, en français VOIERIE, VIGUERIE de Louvigné comprenait, suivant M. Maupillé, les paroisses de Louvigné, la Bazouges, le Loroux, Landéan, Parigné, Villamée, Poilley, Mellé et Montault. On donnait aussi au moyen-âge le surnom de DÉSERT à tout ce canton (PAGUS) soumis à un officier judiciaire appelé VIGUIER, VOYER, ou VICAIRE ; et M. Maupillé attribue l'origine de ce surnom au souvenir des ermites qui, au dixième siècle, dit-il, peuplèrent ces solitudes et fondèrent ces paroisses. Mais M. Maupillé se trompe évidemment, lorsqu'il confond ce PAGUS dit DU DÉSERT, avec l'Archidiaconé du diocèse de Rennes qui portait le même titre. L'Archidiaconé DU DÉSERT, dont la circonscription n'a aucun rapport avec le canton ci-dessus, comprenait 25 paroisses, savoir : Mecé, Bruz, Chartres, Châtillon-sur-Seiche, Chavagne, Cintré, Gevezé, la Mezière, le Rheu, l’Hermitage, Marcillé-Robert, Melesse, Moigné, Montgermond, Montreuil-le-Gast, Mordelles, Noyal-sur-Seiche, Noyal-sur-Vilaine, Parthenay, Paré, Saint-Gilles, Saint-Grégoire, Saint-Jacque-de-la-Lande, Vezin, Viguoc. Les neuf paroisses de la VILLICATIO de Louvigné-DU-DÉSERT étaient au contraire comprises dans les limites du Doyenné de Fougères], ipsorum monachorum homines nulli alteri quam ipsis monachis thelonei consuetudinem persolvent neque in feria neque in mercatu. Pasturam autem animalium et boscum mortuum generaliter capient tam monachi quam homines eorum per totam illam Lupiniaci parrochiam preter in plessitis defensabilibus aut in hais constructis propter terram defendendam. Sed et porci eorum circumquaque ibunt sine pasnagio, ita tamen quatinus una eadem que die et educi possint ad pascendum et iterum ad hospicium reduci. Terminari, autem hæc terra videtur a parte orientali terra Guillelmi cognomento Trosserii ; a parte vero australi terra Juhalis filii quondam Fulberti ; ab occidente terra Vicariorum, Ansgerii scilicet atque Guillelmi ; ab Aquilone autem terra cujusdam mei militis nomine Raganeti, quam et ipse, divino animatus instinctu, recepto per manum domni Alberti tunc abbatis benefacto Majoris Monasterii, totam ex integro concedens sancto, me quoque per precarium ejus annuente quia eadem die qua et ego donum inde feci eadem etiam carta conscribi donationem suam obtinui. Nobis enim, me scilicet atque uxore mea cum quibusdam militibus quorum inferius nomina continentur, terram hujusnostre donationis girando lustrantibus eamque predicto abbati et his qui cum eo erant assignantibus, contigit ut etiam ipse Raganetus, cum presens adesset, terram istam suam in dominium Sancti Martini transferens memorato consignaret abbati. Si quis autem quod absit, hujus elemosine donum calumnians Sancti Martini monachos inquietare voluerit, et prave voluntatis effectum injusticie convictus obtinere non valeat, et Comiti qui pro tempore fuerit auri libram coactus exolvat. S. Comitis Cunani. S. Comitis Heudonis. S. Mainonis de Filgeriis. S. Adelaidis uxoris Mainonis S. Heudonis filii eorum. S. Mainonis filii Radulfi Episcopi. S. Guillelmi fratris eorum. S. Bernuini S. Adelaidis uxoris Mainonis. S. Urvodii. S. Tudualdi. S. Rivallonii de Dolo. S. Rodaldi Vicarii. S. Nortmanni. S. Rodulfi. S Hervei. S. Ingelbaldi. S. Agnetis Comitisse. S. Adilæ abbatissæ [Note : Adèle, première abbesse de Saint-George, morte en 1062, ce qui date la charte]. S. Ansgeril Vicarii. S. Guillelm fratris ejus. S. Judhalis. S. Guarnerii. S. Raganeti. S. Gualaudi presbyteri. S. Alberti presbyteri. S. Herberti. S. Alberti Salientis. S. Alberti abbatis. S. Alberti monachi. S. Benedicti monachi. S. Hademari monachi.

(Pris sur deux copies du commencement du XIIème siècle).

 

II. Notitia de Fulcodio de Lupiniaco.

Nosse debebitis, si qui eritis posteri nostri Majoris scilicet hujus habitatores Monasterii sancti Martini, quendam Fulcodium de Lupiniaco in societatis nostrae beneficium cum uxore propria susceptum, donasse pro anima sua sancto Martino et nobis sub regimine nunc agentibus domini abbatis Alberti quatuor acros terræ apud Lupiniacum juxta cæteras possessionis nostre terras, liberos ab omni consuetudine et redditu, et alios quatuor quos in eadem loco reclamabat liberos clamasse ; donasse etiam simul partem rerum suarum omnium et suæ uxoris quæ unumquenque ad finem suum contigerit. Testibus istis qui interfuere, quando hujus rei donum super altare posuit, et societatis nostre beneficium a memorato abbate nostro, in auditorio exteriori per hoc aceepit.

Durandus forestarius, Letardus carpenlarius Johanes filius Benedicti, Bertaudus famulus secretarius, Rodulfus monachus, Gauffredus monachus Ernaldus monachus.

(Pris, sur une copie du XIème siècle).

 

III. Noticia de emtione quarte partis Ecclesie Amanliarum.

Nosse debebitis, si qui eritis posteri nostri Majoris scilicet hujus habitatores Monasterii sancti Martini, quod Rivallonius normannus vendidit nobis quartam partem ecclesiæ Amanliarum pro qua dominus Ionas monachus noster tunc temporis in Britannia manens dedit illi XLIIII solidos denariorum insuper et benefactum. Herveo vero fratri ejus, ut nobis quod frater ejus vendiderat auctorizaret, dedit idem predictus monachus noster quatuor denariorum solidos addito insuper et benefacto. Et quia eandem ecclesiam de qua nobis quartam partem duo isti fratres vendiderant, in fevum tenebat unus eorum, Rivallonius videlicet, ab Mainone de Filgeriis, ipse supradictus Ionas monachus noster perrexit ad eum ut suo quoque auctoramento emptionem ejus firmaret ; quod libentissime fecit cum filiis suis et uxore Adeladi nomine, testibus istis :

Huberto fille David, Birsic filio Rotberti, Ulgerio nepote Alberti monachi, Artur de Mansionili Rotberto sutore, Gauffredo amico.

(Pris sur une copie de la fin du XIème siècle).

 

IV. Preceptum de his quœ dedit nobis Radulfus apud Falgerias (sic).

Quisquis fidelium ardore succensus ad implendas preceptiones evangelicas [Note : VAR. Adimplende preeeptionis evangelicæ], qua cuncti divitias habentes, etc. [Note : Même préambule que dans la charte n° 1]. Hujus rei consideratione ego Radulfus, secutari militiæ mancipatus, sollicitatus, disposui aliquid ex his que temporaliter, accepi per manus pauperum fideli Deo lege fenoris committere, quod post tempus in æterna retributione centena merear multiplicatione recipere. Quod ut probabilius fieri possit, illud egregium pauperum genus elegi, ad hoc faciendum, quod ut liberius expeditiusque Domino serviret, propriis abrenuncians facultatibus voluntariam subiit paupertatem. Igitur fratribus qui in Turonensi cœnobio quod Majus Monasteriurn dicitur Omnipotenti Deo pro passe sub Bartholomeo abbate famulantur concedo quendam locum apud Falgerias (sic) castrum constitutum intra ambitum cujusdam fluminis nomine Nausonis [Note : Sic ; recte « Nansonis »] salis aptum et idoneum, propter amænilatem suæ pulcritudinis ad habitationem monachorum ; in quo loco habeant libertatem faciendi ecclesiam et domos ad habitandum qualitercumque eis placuerit meliusque visum fuerit, sicut monasticus ordo exigit ; addita quoque licencia faciendi burgum a capite pontis supradicti fluminis inantea per totam planitiem quantum capacitas suffere poterit, expulso mercato quod ibi colligebatur unaquaque die sabbati. Addo etiam huic dono alia quæ possideo, id est, unum stagnum cum molendino non longe remotumn ab isto loco, nec non et terram unius carrucæ apud Mansum Piceatum quod est situm in monte qui supereminet predicto castro ; addita quoque alia terra unius carrucæ que est apud Ternerias et terra alterius carrucæ que est apud Hilduini Mansite. Simili quoque modo annuo predictis monachis decimam omnium denariorum qui videntur exire de mercato per totum circuitum anni, et medietatem feriæ quœ colligitur apud prefatum castrum octavis Pentecosten, decimam quoque feriæ quæ est in Purificatione sanctæ Mariæ, decimam annonæ molendinorum quos videor habere et habiturus sum in meo dominio tam in Normannia quam in Britannia, decimam frumentagii met quod videtur exire de tota terra mea, decimam pasnagii quod videtur exire de meis silvis tam in porcis quam in denariis. Quicquid etiam intra fines possessionis meæ predicti monachi dono vel precio adquisierunt totum ex integro, quicquid illud sit, liberum et quietum habeant. Quod si aliquando Deo disponente ecclesiam Beatæ Mariæ in castro meo sitam a canonicali ordine in monachicum commutare libuerit, nulli alil nisi Beato Martino et monachis predictis Majoris Monasterii me daturum promitto. Quæ omnia, sicut per ordinem narrationis sunt digesta, sine ulla vel mea vel cujusquam successorurn meorum contradictione, supradicte congregationi suisque successoribus, cum abbatibus qui eis pro tempore preerunt, voluntate et assensu matris meae Adeladis et sororis meae Godeheldis, libera et quieta ab omni interpellatione calumniarum liceat jure perpetuo possidere, quatenus ego et pater meus Maino et mater mea Adeladis nec non et fratres mei Heudo videlicet et Juhalis simulque soror mea Godeheldis omnium illorum qui elemosinis divine majestati placuerumt mereamur adjungi consortio. Facta est autem hæc donatio rerum celeberrime in conventu plurimorum hominum apud Sanctum Salvatorem audientibus et videntibus his quorum nomina subscripta sunt. [Ex omnibus consuetudinibus mercati habebunt decimam sicuti supradiximus de denariis]. Radulfus qui hæc donavit, et mater ejus Adeladis, Matfredus de Basocis, Ivo, filius Urvodii, Juhalis filius Godefridi Alvereus et filii ejus, Radulfus videlicet. Briencius, simulque Alfredus, Alveus, Rotbertus filius Guarnerli, Haimericus Cordon, Pinellus Juhalis, filius Urvodii Bertramnus, Moriennis, Gulgoneus, Quinearet, Adam ; ex famulis Sancti Martini, Petrus Coqus, Gyraldus Coqus, Gausbertus Coqus, Lealdus et Eblo, Geraldus Rufus et Durandus, Adelardus et Bonellus, Michael et Richardus grammaticus, Gualterius presbiter, Gauffredus presbiter, Abbo clericus, Gauffredus atque Gualterius ; ex monarchis sancti Martini, Bartholomeus abbas, Gualterius monachus, Airaldus monachus, Johannes monachus, Heldreus monachus, Guihomarus monachus, Triscannus monachus, Fulbertus monachus, Teudo monachus.

(Pris sur une copie qui paraît être de la fin du XIème siècle ou des premières années du XIIème siècle. — L'original de la plus grande partie de ces donations existe aux archives d’Ille-et-Vilaine, mais la liste des témoins ne s'y trouve point).

 

V. « De Alberico presbitero ».

Note : Cette charte, d'une écriture minuscule du onzième siècle, est en très-mauvais état. L'humidité l'a tellement endommagée que plusieurs passages sont devenus indéchiffrables. Les mots que nous n'avons pu lire sont indiqués par des points ; ceux que nous avons cru deviner, mais dont la leçon nous a paru douteuse, sont imprimés en italique.

Notum cunctis faclo tam presentibus quam futuris ego monacus sancti Martini nomine Fulcodius quomodo Albericus presbiter mihi et omnibus monachis sancti Martini Majoris Monasterii ecclesiam sancti Sulpicii omnibus modis spontaneus guerpivit. Longum quidem est enumerare quomodo et me et alios antecessores meos suo tempore Filgeriis commoratos insidiis suis male tractaverat et quomodo ipse fetido sanguine coinquinavit altare et omnia indumenta et cortinam desuper positam quasi per illam descenderet sanguis, et dixit sanctum fecisse virtutes propter hoc quod Adelais ecclesiam emerat et monachis dederat, ad quod videndum cucurrit omnis populus velud ad rem mirandam ; et quomodo ipse abscondit crucem super altare illitam humano stercore, quam ibi invenit Gaufridus presbiter de Romaniaco et Eudo scriptor, et... tradiderunt Lenardo. Hic autem ostendit Ermengardo grammatico et Martino pistori et Maurino genero Letardi et Armengodo.... et mais aliis. Et quomodo ipse furatus fuerit nummos domini sui Raginaldi sacerdotis de Belceaco, onde fur revelatus sacrilegus fuit testibus omnibus primoribus Filgerensis castelli ; et quomodo furabatur undecumque et ubicumque poterat offerendas ita ut etiam ubi accipiebat ante altare, per manicam faceret decurrere in sinum quicquid boni habebatur vel subtus corporalibus absconderet ; et hoc testibus omnibus custodibus qui illi preponebantur quod me presente probatum est ; nam in die Natalis Domini cum esset Robertus Rotaldi Monachi fitius in ecclesia, vidit fortum sub corporalibus poni ad....ego autem precepi.... quod si unquam amplius videret hoc fieri mihi statim afferret ; crastino igitur die affuit vidit rapi ut et mihi adtulit.... Ego quoniam omnia ejus scelera breviter narrare non possum, ideo quod ad ecclesie guerpicionem pertinet illud solum memorabo. Ego autem supradicti presbiteri mala opera videns et pejora audiens ad ultimum cogitavi ut divinum officium quod…… tam indigne fuisse celebratum mihi a pluribus fuerat relatum, et ipse audiendo crederem et credendo aliis manifestarem, quarta igitur die Nativitalis Dominicæ monasterium illius ingrediens plura audivi quam credideram ; sed cum ille contumax emendationem meam recipere nollet, clamavit se recepturum corretionem Harduini Carnotensis qui tunc preerat Filgerensibus scolis. Cujus petitioni ego consentiens rogavi Harduinum ut eum legentem aubscultaret ; cui patienter corrigere volenti quod a presbitero sciebat male prolatum esse, ille arogans concedere noluit, sed etiam se illi odibilem finxit. Quem ego omnino consequi volens, provocavi ad Redonensem civitatem, volente Radulfo et omnibus burgensibus. Quam invitationem ille refutare non audens mecum abiit ; sed cum obiter relinquere mihi ecclesiam vellet et impetrare non posset, clam enim facere volebat, rogavit, Marquerium Legalhart, quinque solidos ei pollicendo, ut pro eo me interpellaret quod ecclesiam nostram acciperem et illum ente archidiaconum non accusarem. Quo mediatore venit et ille, relinquens mihi ecclesiam gratis sancti Sulpicii liberam atque solutam, ita ut neque ipse neque alius per cum neque pro eo clamorem vel querelam inde faceret neque calumniam hereditariam illic imponeret, tali conditione ut ego eum facere officium suum ante archidiaconum non cogerem. Adeo enim inbecillis erat ut etiam canonem misse ignoraret. Huic rei interfuit Guarmundus et Juhellus de Luviniaco homines sancti Martini quos ipse legitime fidejussores dedit, tali conventione ut, si ipse negare vellet quod ecclesiam spontaneus et gratis non dimisisset, sine ulla vi que facta ei fuisset, eo libenter concedente, illi probarent erga eum conventionem. Testibus istis : Harduino, Marquerio, Alberico de sancto Germano, Maino decano, Morino genero Letardi, Engelbaldo Bolesteo quos misit Radulfus de Filgeris ut audirent quis haberet rectum, monacus an Albericus. Transactis autem duobus annis ego seductus... promissis et fallacibus verbis illius et amicorum sibi faventium et coaptus. ………. inopia boni sacerdotis eum in ecclesia restitui, facto tamen prius pro illo juramento et fide data datisque fidejuxoribus septem, scilicet Radulfo ipso domino, et Radulfo senescallo et Stephano filio Ivonis et Haimerico Cordone et Herveo Guilelmi filio et Giraldo de Romaniaco et Mainfredo Carnifice, quod in quacunque hora ego vel aliquis monacus sancti Martini meus suecessor diceret « Nolo te amplius in ecclesia esse, » statim sine ira sine calomnia et odio sine dictis et factis quod noceret monachis et presbitero discederet.

Ego autem Albertus succedens Fulcoio inveni presbiterum illum omnibus modis male se habentem et omnes fere homines dicentes quod ejus consilio et ingenio fecerat Fulcoius quicquid male fecit. Paucis autem diebus post discessionem Fulcoii exusta domo et ecclesia predicta.... fuere lib…….rebus plurimis inter quos perditus fuit quidam libellus quem mihi donaverat dominos Urvoius de Galhart. Ego autem… de multas feci querclas adhuc etiam…. paternitatis..... audiente Radulfo qui....... interrogans cujus modi quererem et unde loquerer, libenter dixi : ille vero dixit se scire hominem quemdam hujus modi librum habentem scilicet Albericum presbiterum. Forte fortuna aderat ibi quidam qui nobiscum erat cum librum….. invenit et interdixerat ne mihi ostenderet......tamen ostendit, ostenso autem libro et recognito.... cui ipse Radulfus obviam ivit….. et de libro interrogavit quem sept viderat…. Ille autem juravit fidem quam sibi deberet et Dominicum corpus quod ipso die sacraverat illum librum non esse in tota patria illa sed reddidisse Rigardo Paenel qui sibi adcommmodaverat. Radulfus autem hoc audiens dixit : jam forsitan...... et jussit librum afferri. Huic rei adfuerunt quator monachi sancti Martini : Bernardus, Fulkerius, Rialonus, et ego Albertus. Unus autem sancti Calileffi. Et fuit ipse Radulfus (Scutifer?) testis..... filius et Johance villicus. Et bipellus… et presbiter Dainarhocus. — Illum probatum est multis…. cumpelli ab ecclesia. Quem modo non retinet fides......... fidejussoribus quin faciat monachis......... mali potest. [Note : Le reste de la Charte est d’une écriture plus moderne, fin du douzième ou treizième siècle] Succedente vero tempore Arnulfo Redonensi archidiacono circumeunte, ut consuetudinis est, Redonensem parrochiam, contigit, ut ad opidum Filgeriacense veniret ibique descenderet apud domum monachorum. Quod audiens populus Filgeriacensis venit ad eum petens ab eo confessionem et penitentiam [Note : Ce qui suit à partir du mot PECCATORUM et ce mot y compris, est écrit au dos de la Charte] peccatorum suorum. Inter quos affuerunt quedam mulieres conjugate que indicaverunt archidiacono illi se non potuisse habere confessionem neque penitentiam a suo presbitero Alberico supradicto jam transactis. III. seu .IIIIl. annis eo quod ipse nollent cum eo concubere. Archidiaconus autem audiens hoc detestandum scelus miratus est supra quod dici possit, et veniens domum de ecclesia exclamavit palam dolens atque merens quod revera parum vel nichil omnino valeret ipse neque episcopus. S. Redonensis neque monachi illius loci qui tot et tanta Alberici nefandi presbiteri tolerarent facinora multa.

NOTA. — On lit au dos en écriture du XIIème ou du XIIIème siècle « De Alberico presbytero. Filgerias ».
Cette pièce doit être du XIème siècle : l'écriture s'y rapporte et a même un caractère fort ancien : elle s'appuie sur des lignes assez rapprochées, tracées à la pointe séche au verso de la feuille, en sorte qu'elles font saillie au recto.
Cet évêque de Rennes désigné par l'initiale S. ne peut étre que Sylvestre de la Guerche, qui fut évêque de 1076 à 1096. (Voy. D. Morice, Histoire de Bretagne, t. II, Catalogue des évêques et abbés de Bretagne, p. IV).

 

VI. Notitia terrœ quœ appellatur Campaniacum. (Mainonis de Filgeriis, 2a manu).

Noverint præsentes et posteri nostri Majoris Monasterii quod Maino de Filgeriis emerit unam terram Campniacum nuncupatum, deditque eam sancto Martino Majoris Monasterii et monachis ejus. Et tenuerunt eam monachi pluribus annis et diebus sine calumnia. Anno autem ab Incarnatione Domini millesimo octogesimo nono, tempore Alberti monachi prioris de Filgeriis, surrexit quidam Guillelmus nomine qui se faciebat heredem et calumniatus (est) supradictam terram monachis sancti Martini. Quod audiens Rodulfus de Filgeriis fecit utrosque ante se venire, monachos scilicet et calumniatorem, ubi tandem ad istam devenerunt concordiam. Gnillelmus ille calumniator accepit decern solidos de denariis sancti Martini, et guerpivit totam illam calumniam, promittens se nunquam ulterius eam facturum. Testes hujus rei sunt :
Radulfus de Filgeriis. Madio et Acfredus frater ejus. Haimericus Cordon. Juhellus filius Urvoii. Ivo filius Urvoii. Irosorius. Hamelinus de Cortellis. Gof-fridus filius Rainaldi. Hubertus capud viridum. Fulcoinus filius Goscelini. Rotbertus filius Iuganti. Normannus de Fol. Bernerius filius Evardi et Goffridus Catus frater illius. Ricardus filius Hamonis. Radulfus Goio. Hugo. filius Rorgonis. Igerius filins Corbini. Hamelinus Lamberti filius et Tolinus frater ejus. Hamelinus filius Pinelli.
De monachis sancti Martini. Albertus. Evardus. Gosbertus. Rivallonius et de hominibus sancti Martini. Fulcherius. Vitalis. Benedictus. Odo. Maino decanus. Gauterius presbyter. Guillehnus curtus.

Nota : Il y a un double de la même époque et identique, sauf une ou deux corrections.

(Pris sur une copie du commencement du XIIème siècle).

 

VII. « Prœceptum de ecclesia sanctœ Mariæ de Filgeriis quam dedit Radulfus et de aliis rebus ad eandem ecclesiam pertinentibus ».

Note : Ecrit au dos en minuscules de la fin du onzième ou commencement du douzième. — Sur la copie contemporaine, le même titre se retrouve en lettres onciales de même temps.

Noverint fratres Majoris Monasterii presentes et futuri quod Radulfus de Filgeriis, pro sua suorumque salute, dedit beato Martino et nobis suis monachis quandam ecclesiam in honorem beatæ Mariæ, genitricis Dei constructam et apud idem castrum suum Filgerium sitam, sicut canonici antea tenuerant ab omni exactione solutam et quietam, cum omnibus quæcunque ad illam pertinebant, id est dimidia ecclesia de Basocis dimidio foro dimidio furno, dimidictate census et omnium reddituum suorum de predicta villa. Dedit etiam unam olcam terre sitam juxta ecclesiam ejusdem villæ, tali pacto, quod si illam voluerimus totam habere, habebit ipse aliam in alia parte ecclesie sitam ; sin autem, illam habebit dimidiam et nos aliam partem. Preterea dedit nobis totum molendinum de Archun cum omni moltura burgensium et unam mansuram terre in cadem villa ; dimidiam quoque ecclesiam de Veteri Vico, totam ecclesiam de Sens excepta tertia parte annonæ ; quartam partem ecclesiæ de La Basogio (sic) ; ecclesiam sancti Nicolai sitam in capite burgi, decimam de omnibus reditibus suis quoscunque habet in Britannia et Normannia tam de transitibus quam de pasnagiis, de furnagiis, de molendinis, insuper de omnibus rebus quascunque habet infra mare, etiam de pane et vino suo. Volens vero adhuc suum suum amplificare utpote salutis suæ non immemor et non obliviosus auditor dominicæ jussionis qui divitibus seculi precipit de mammona iniquitatis facere sibi amicos pauperes a quibus recipiantur postmodum in aethereas mansiones, dedit nobis terram de burgo Capreoli ad burgum faciendum. Burgenses autem ibi commanentes, si in burgo vel in quolibet loco tocius terre domini Radulfi, exceptis foris et nundinis suis, aliquid emerint seu vendiderint, monachis reddent omnem consuetudinem. Quod si sui burgenses in nostro burgo fecerint mercatum ille suam consuetudinem inde habebit. Postremo concessit nobis quicquid a quolibet dabitur nobis in tota terra sua et dedit quicquid ad illum pertinere videtur in eo quo datum fuerit, ita tamen ut nullus militum suorum exhereditetur de quo suum amittat servitium. Horum omnium testes hi legitimi inveniuntur : de monachis Rivallonius prior ejusdem obsdientiæ. Albertus. Odo de Sonziaco. Gausfred de Guahart. De laicis Radulfus de Albiniaco. Juhardus avunculus ejus. Haimo Karulus. Supplex de la Rutura. Johannes filius Bertreæ et Gausfred frater ejus. Eodem quoque tempore ad hoc confirmandum sepedictus Radulfus alios volait adhibere testes, quatinus per secula succedentia elemosina sua cerciorem obtineal vigorem. Ipsorum nomina ex ordine subter scribuntur : Haimericus de Corcellis. Alanus Dapifer. Alveredus filius Rogonis. Haimericus filius Lupelli. Hugo filius Gorhantoni. Popardus Cardo. Supplex de La Rutura. Haimo Karulus. — Actum anno ab Incarnatione Domini M XCII. Agentibus nobis sub domno abbate Bernardo, tempore Philippi Regis. Alano Redonensium Comite.

Noscant omnes quicumque voluerint huis (sic) rei veritatem cognoscere fideles quoniam W. Moretoniensis Comes totam terram et omnia illa quæcumque M. de Filgeriis et R. ejus filius dederunt sancto Martino Majoris Monasterii suisque monachis predictus comes W. concessit eidem sancto Martino pro anima patris sui R. et pro anima matris suæ et pro sua parentumque suorum in his quæ de suo feodio tenebant in Normannia ; Hujus concessionis sunt testes Harscoitus vicecomes et Willelmus Piardensis (sic) et Gauffredus Ruallonides et Rothertus Giroltides et Guido de Landevi et Bozardus de Castellario et Willernus Hugonides.
+ Signum Willelmi comitis Moretoniensis.

(Pris sur l'original, — Il en existe aussi une copie contemporaine de l'original, mais où manque la confirmation du comte de Mortain).

 

VIII. Privilegium episcopi Redonensis de Ecclesiis Filgeriarum.

In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego MARBODVS Redonensis episcopus notum fore volo successoribus meis episcopis et omnibus christianis ad quos hujus rei noticia pertinere videbitur quoniam vir quidam nobilis ac timens Deum, parochianus noster, Radulfus videlicet Filgeriacensis castelli dominus, ecclesiam Beatæ Mariæ in eodem castello sitam, quam secundum pravam antiquorum consuetudinem contra apostolica decreta possederat, accepto a nobis consilio, eandem ecclesiam cum cæteris omnibus quas in nostra diocesi possidere videbatur in manu nostra refutavit, ut a nobis, sicut justum erat, eædem ecclesiæ disponerentur. Sed et fratres nostri dilectissimi monachi qui ibi presentes erant, simili modo eandem ecclesiam cum appendiciis suis prompto animo in manu nostra refutaverunt, tum quia per manum laici, tum quia per figuram simoniæ eas videbantur adepti. Nos ergo accepto pro tempore in sede Redonensi cum clericis nostris consilio, supradictis ecclesiis eosdem monachos, propter bonum Christi odorem qui de loco beati Martini ubique redolet, investivimus, reservato videlicet nobis secundum canonicam auctoritatem honore nostro atque protestate episcopali super eisdem ecclesiis earumque presbiteris. Sed et supradictus vir Radulfus quod ad se pertinere videbatur de rebus temporalibus in presentia nostra clericorumque nostrorum libenti animo eis concessit, ut communi nostro ipsiusque assensu supradicti religiosi fratres sine inquietudine easdem ecclesias omni tempore valeant possidere. Actum hoc apud Redonum in Capitulo sancti Petri, XI Kal. junii, indic Ascensionis Domini, Anno Dominice Incarnationis MXCVI°. Presentibus his quorum nomina hæc sunt : Gervasius abbas sancti Melanii, Albertus monachus sancti Melanii, Radulfus archidiaconus, Maino cantor, Rannulfus Capellanus comitis, Piso Capellanus episcopi, Herbertus. Rogerius. Joscedus. Rainerius. Adam. Rannulfus filios Eudonis. Normandus. Herveus. Grafio. Damarhocus, clericus Radulfi Filgeriensis. Ipse Radulfus et Radulfus Senior de Wael qui solus laicus huic donationi interfuit. De monachis Willelmus tunc Filgeriarum prior et Maino gallus.

Autre copie du même acte, même date ; au dos du parchemin, est écrit : Aucioramentum Marbodi episcopi Redonensis de ecclesiis Filgeriarum. F. Britannia.

 

VIII (bis).
(Notice relative à la même donation, rédigée par les Moines de Marmoutiers).

In nomine summe et individue Trinitatis Patris et Filii et Spiritus Sancti. Providentes utilitali communi AEcclesiæ nostræ, presentis paginæ memoriæ commendamus qualiter ex dono et liberalitate domini nostri Marbodi episcopi redonensis et concessione atque auctoritate Capituli sui ecclesiam sancte Mariæ de Filgeriis habemus. Hic siquidem virorum egregius, cum antequam episcopus fieret, carissimus atque familiarissimus nobis monachis videlicet Majoris Monasterii et ecclesiæ nostræ esset, multaque nobis bona partim jam fecisset, partim adhuc se facturum promisisset, tandem Dei nutu Redonensis episcopatus cathedra, prout dignissime decebat, sublimatus, ipso eodem ordinationis suæ anno, in die sancto Dominice ascensionis, requisitus a tribus fratribus nostris, domino videlicet Willelmo calvo, tunc priore Filgeriensis cellæ, et domino Garino nepote ejus, et domino Mainone, Gallo cognominato, et rogatus super ecclesia sanctæ Mariæ de Filgeriis, quam Dominus Rodulfus dederat nobis, ut ipse quoque nobis eam daret, benigne annuit, atque sicut est sapientissimus Canonum scita sequens, fecit eam cum omnibus ei pertinentibus ab eodem Rodulfo sibi prius absolute reddi. Et postea cum jam eam aliquandiu in manu sua tenuisset supplicante eodem Rodulfo Filgeriarum domino, illam cum omnibus ipsi pertinentibus Deo et beato Martino atque nobis per manum trium fratrum nostrorum supradictorum in capitulo suo ipso idem ipsum auctorizante, dedit et concessit. Salva tamen solita subjectione et redibitionibus quæ, exinde solito debentur episcopo et ecclesiæ redonensi. Ubi etiam sepedictus Rodulfus revestivit nos similiter de omnibus quæcumque pertinebant ad eandem ecclesiam ex persona laicali. Cujus rei totius testes sunt hii : De monachis, Dominus Gervasius abbas sancti Melanii, et tres illi fratres superius memorati. De canonicis, Rodulfus archidiaconus. Bernardus capellanus episcopi. Rannulfus filius Haimonis. Rannulfus filius Eudonis, Liscis et ceteri canonici. Damarhocus capellanus Rodulfi. Gauterius presbiter. Et dominus Rodulfus de Gahel.
Actum anno ab incarnatione Domini MXCVI.

 

IX. (Complément de la notice de fondation du prieuré de la Trinité, publiée par D. Morice. Preuves, I , 423 et 424).
Col. 4, après les mots « subjecta est » ajouter :

Addiderunt etiam ad victum monachorum quandam terram de dote ipsius Adelaidis appellatam vulgali nomine burgum Caprelli, stagnumque et molendinum quæ utraque prope æcclesiam Sancti Sulpicii sita sunt, et piscationem aquæ Nansonis quantum durat burgus Monachorum, et decimam piscium qui de piscaturis suis capiuntur, et decimam pathnagii (sic) suæ forestæ aliarumque rerum quæ in sua foresta exercentur. Sed et lignorurn materiem dederunt monachis de eadem foresta ad construendam aecclesiam Santæ Trinitatis et monachorum officina (sic) ; et ubicumque copient boscum ad caleraciendum, et monachi similiter. Dederunt et terram que appellatur Mansio pediti, quæ sua dominica medietaria catenus habebatur, et omnia prata sua prout ductus aquæ Nansonis subtus Sanctam Trinitatem decurrit. His omnibus concessis atque confirmatis, Adelaidis rebus transitoriis subtracta et juxta maritum suum Mainonem et filium suum Judhalem apud Sanctum Salvatorem sepulta est. Post cujus obitum dedit Radulfus predictis monachis decimam mercati sui de Filgeriis. Sed et Albertus monachus Sanctæ Trinitatis jussu Radulfi Filgeriensis fecit quoddam molendinum subtus Sanctam Trinitatem quod dicitur molendinum de Planca, eo videlicet, pacto, ut ipse Radulfus dimidium haberet, illud dum viveret, post mortem autem ipsius totum esset Sancti Martini et monachorum, et propter hoc donavit ei predictus Albertus. IIII. libras denariorum. Factum est autem in diebus illis ut [Radulfus] de Filgeriis [penitentia accepta] propter impetrandam peccatorum veniam [Romam pergens Majus Monasterium devenisset, ubi] recepto benefacto ejusdem monasterii [concessit ibidem omnia quœcumque vel ipse vel antecessores ejus Beato Martino denaverant]. Cui rei interfuit Bernardus abbas Majoris Monasterii et Bernardus prior congnomente Puine et alii fratres. Ex parte autem Radulfi fuerunt [testes] hujus concessionis Damarhocus presbiter. Acharias clericus. [Rivallonius de Ponte Huldul. Alfredus Cervus.] Gaufredus filius Rainaldi. Haimo Meronis filius qui omnes [socii ejusdem itineris] una cum Radulfo illuc usque deverterant.

Sciendum vero est, etc. Jusqu'à la mention des témoins dont beaucoup sont omis dans D. Morice. Je rétablis le passage in integrum comme suit, aprés les mots « sibi donata fuerant. ».

« Cujus concessionis testimonium ferunt qui presentes fuerunt id est [Maino cognomento Gallus ea die prion Sanctœ Trinitatis.] Tetbaldus quoque et Giraldus monachi ejusdern loci et quidam monachus de monasterio Sancti Salvatoris de Rodono nomine Hamelinus. Galterius presbytcr. Guillelmus presbyter. Gunifredus presbyter, [Andreas Dapifer Robertus filius Alvredi Guillelmus Pupardus. Herveus de Liuiariis. Galterius Pichot.] Guillelmus burgensis. Gunterius filius Alberdis et alii quam plures ».

Les passages placés entre crochets sont dans D. Morice. — Pris sur une notice dont l’écriture paraît être du commencement du XIIème siècle. Au dos, en écriture du même temps : « Notitia de dono Radulfi Filgeriensis de æcclesia Sanctæ Trinitatis ». Et plus haut, en écriture du XVème siècle (ou peut-être fin du XIVème) : « Cest la fondacion du priouré de la Trinité de Fougerez. ».

 

X. « De Decima de Filgeriis ».

Notum sit omnibus tam futuris quam presentibus quatinus Radulfus Filogerensis et uxor ejus Avicia nomine totam Hilduini mansitis militum vel in militia tenentium decimam, quam in proprietate habebant monachis beatissimi Martini Majoris Monasterii pro mille solidis quos ab eis acceperant tradiderunt. Habuerant enim et eis non solumn mille sed etiam tria milia solidorum quos in æcelesiæ Filogerensis ædificationibus reddere promiserant. Istos ergo Radulfus, annuente Avitia uxore, reddidit atque competentibus alios temporibus se omnes redditurum promisit. Hoc donum receperunt beatissimi Martini monachi Albertus, Rivallonius, Guillelmus, Guarinus, Evanus et Bernerius ; audientibus testibus istis et videntibus Damarroco presbitero. Herberto presbitero. Radulfo ejusdem oppidi [domino et Avitia] ejus uxore. Hamelino de Curtellis. Hamelino Pinell....
Bentcerardo. Roberto de Vendello. Hamelino Lupelli filio. Troserio. Hugone Gencionis filio. Andrea Guigonis filio. Rogerio. Juhale Juhalis filio. Item ex familia monachorum Bono amcio de Sancto Salvatore. Richerio. Arnulfo Martini filio Herberto Fullone. Bernardo Hardulfo. Gaufredo et Ogerio.
De hoc dono Radulfi Filogerensis et de omnibus donis quæ ipse vel pater ejus Maino monachis beatissimi Martini apud Hilduini mansile vel in comitatu comitis Moritonii fecerant, Guillelmus Moritonii comes pro palefrido quodam [Note : A partir du mot « auctoramentum » ce qui suit est écrit ou dos de la charte] auctoramentum fecit Rivalionio monacho ante montem Sancti Michaelis et per cum perpetualiter ceteris beatissimi Martini monachis, audientibus et videntibus testibus istis. Guillelmo de Biardis. Gaufredo Rivalloni filio. Roberto Giroldi filio et Guidone de Landevi. Item, apud oppidum Santi Hilarii, Harchodio vicecomite Petro fratre ejus. Guillelmino Augonis filio et Bociardo de Castelerio. Secundam iterum decimationem ex propria annona Radulfi Filogerensis debemus habere.

Pris sur l'original, écriture du XIIème siècle. — Au dos, en écriture du XIIème ou du XIIIème siècle : « De decima de Filgeriis ».

 

XI. Notitia de Pinello, — (de) Molendino de Trunceio… Filgeriis est.

Notum sit omnibus posteris nostris ; quod Pinellus et filius ejus calumniabantur monachis sancti Martini molendinum de Tronceio. Postea vero guerpiverunt conpuncti totam illam calumniam pro salute animarum suarum. Ipsumque molendinum concesserunt beato Martino et monachis ejus, solutum et quietum jure perpetuo possidendum. Et habuit inde Pinellus quasi per caritatem X. solidos de denariis Sancti Martini. Promisitque quod siquis inde aliquando monachis calumniam intulerit, ipse aquietabit. Hoc totum fecit Pinellus hortante Radulfo de Filgeriis, prius in viridario Junargandis sororis suæ. Quod viderunt et audierunt Haimericus cordonus, et tres beati Martini monachi, Albertus, Gausbertus, ac Rivallonius. Hanc tandem concessionem fecit iterum Pinellus annuentibus filiis suis apud sanctum Salvatorem. Cujus rei testes sunt Guillelmus et Hamelinus, Ivo filius Hurvodii. Gauscelinus filius Popetine. Christianus filius Herberti. Herbertus nepos ejus. Rerbertus filius Martini. Julianus. De Monachis Albertus : Gausbertus. Herveus. Gausfredus presbiter de Romaniaco. De hominibus sancti Martini : Herveus filius Hermengodi. Hubertus sutor. Altera vice egrotabat Pinellus in domo sua. Quem visitaverunt Monachi sancti Martini, Albertus, Gausbertus, Herveus. Ibi sicut jam semel et secundo fecerat, concessit sancto Martino et Monachis ejus suprascriptum molendinum de Tronceio solutum et quietum. Cujus rei testes sunt Maillardus, Maino Clericus, Burgonius et filii ejus, et Sibilla soror eorum. Rainaldus filius Haimonis Galterius. Guinoneus nepos Pinelii. Guigonius de Tronceio, Et Rorgo filius ejus. Otgerios de Tronceio. Hubertus armiger Guillelmi. Gausfridus. Alion et Giraldus frater ejus. Lihareth. Andreas filius Martini. De hominibus sancti Martini Heudo sutor. Ansgerius sit ..... Rosfridus fili Invete. Bernerius filius Otberti. Ansgerius filius Otgerii. Gualterius Furnarius.

 

XII. Donum Jualis de tercia parte ecclesiœ de Romania.

Notum sit tam presentibus quam futuris quod beatus Martinus habebat duas partes decime in ecclesia de Romania. Et in tercia parte partiebatur Juhalis, id est de tribus partibus accipiebat unam, id est terclam. Et notum sit quod Herveus Filius Hildegarii, antequam iste tres partes dividantur, recipit inde modium. Propterea hoc dicimus quod ille Jualis donavit beato Martino Majoris Monasterii illam terciam partem quam habebat in dominio in ecclesia et in altari de Romania. Hoc autem auctorizavit uxor ejus Caudia et ejus filius Haimo, Ivo filius Irvodii, et Juhellus filius ejus, et Guihenoius filius Continelli et alli fratres ejus. Dedit quoque fidejusssores quod faciet hoc auctorizare Pinellum et filios ejus : hos scilicet, Aufredam cervum, Ivonem filium Hirvodii et Juhellum filium ejus, et Madio, et Guillelmum de Cavirnio, et Juhellum de Cliceio. Testes : Aem filius Conelli. Haimo filius Ogerii. Bernerius viarius. Angelerius pellicarius. Gaufredus filius Judit. Gualterius Adilaz. Bonus amicus filius ejus. Ivo filius Hirvodii et filius ejus Iuhellus. Aufredus cervus. Juhellus de Clitio. Et notum sit quod si Ille Jualis vult fieri Monachus, propter hoc donum et propter alia que tunc habuerit recipietur, si ita sanus fuerit quod debeat recipi.

 

XIII. « De Damarhoco canonico Filgeriarum ».

« Notum sit presentibus et futuris quod quando ecclesia sancte Marie de Filgeriis, in qua tunc temporis erant quatuor Canonici, fuit data Beato Martino Majoris Monasterii et Monachis ejus, et unus ex illis canonicis Damarhocus nomine retinuit sibi prebendam suam in vita sua, concedentibus monachis. Postea ídem Damarhocus prestitit ipsis monachis quadraginta libras Cenomannensium denariorum : Monachi quoque concesserunt ei in vita ejus quartam partem omnium reddituum quos habebant in eodem Castro, excepto de carrucis eorum [Note : LEGE : uno SEU una]. Post multum vero temporis venit idem Damarhocus ante domnum Willelmum abbatem Majoris Monasterii [Note : Guillaume fut abbé de Marmoutiers que de 1104 à 1124] et in presentia ejus dimisit monachis quietas illas quadraginta libras denariorum et quartem partem quam habebat de redditibus eorum ; prebendam quoque suam dimisit eis quietam, et, guerpivit etiam querelas omnes, si quas eatenus habuerat adversus monachos, tali videlicet pacto, ut in sequenti festivitate Beati Martini veniret ad majus Monasterium et tunc fieret Monachus, si ipse vellet : Si autem non vellet, monachi facerent eum, quandiu, viveret honeste procurari de rebus monasterii in una camerarum quæ sunt in curia Beati Martini. Hoc viderunt et audierunt : de monachis, Rivallonius de Vitriaco, Guiardus de Lavalle, Andreas de Gomez, Gilo Evanus sacrista, Daniel de Lavarzino prior, Petrus bajulus, Hamelinus Goffredus : De clericis. Goffredus decanus Cenomannensis Guillelmus de Montsus. Guicherius. Guillelmus capellanus monachorum de Filgeriis. De famulis : Sancelinus Cellerarius. Paganus camerarius. Rotbertus Tortcapel. Johannes mariscalcus. Naimarus faber. Johannes Raherius. Normannus cellararius de Guahart. Reinaldus furnerius ».

Pris sur l'original. — Ecriture du XIIème siècle.

 

XIV. De ecclesia Loviniacensi et ecclesia sancte Marie Filgeriensis in episcopatu Redonensi et in Nannetensi de ecclesia sancti Medardi de Dolon cum ecclesiis et ceteris ad eam pertinentibus.

Paschalis episcopus serves servorum Dei, Dileclo filio Guillelmo abbati Majorls monasterii Salutem et apostolicam Benedictionem. Apostolicæ sedis auetoritate debitoque compellimur religiosorum locorum quieti auxiliante Domino providere. Ea propter petitionibus tuis. Fili in Christo karissime, non immerito duximus annuendum ut æcclesias et æcclesiarum possessiones quas vel a diutinis temporibus monasterium vestrum possedit, vel nostro tempore ab episcopis parrochiarum vestra prudentia acquisivit, tam tibi quam successoribus tuis et per vos heati Martini Majori Monasterio confirmernus. Per presentis igitur decreti paginam slatuimus ut ecclesia de Loviniaco cum pertinentiis suis, et æcclesia sanctæ Mariæ de Castro Filgeriensi cum æcclesiis ad eam pertinentibus et earum pertinentiis in episcopatu Redonensi ; et item in episcopatu Nannetensi æcclesiam sancti Medardi de Dolon cum æcclesiis et ceteris ad eam pertinentibus ; æcclesiam sancte Radegundis, et æcclesiam sanctæ Crucis cum pertinenciis earum ; nichilominus æcclesiam sanctæ Mariæ de foresta cum decimus et pertinentiis suis, quæ a vobis ædificata est, in foresta per Alanum Comitem ar et ejus conjugem Hermingdam et filios Conanum et Gauffridum data, quiete semper et libere in Majoris Monasterii vestri possessione permaneant. Nec alicui facultas sit aut hæc quæ supra nominata sunt, aut alia ad ipsum monasterium pertinentia subtrahere, auferre vel dolis aut Ingeniis quihuslibet alienare. Si quis autem, quod absit, huic nostro decreto temere contraire temptaverit, honoris et offïcii sui periculum patiatur, aut excommunicationis ultione plectatur, nisi presumptionern suam digna satisfactione correxerit.

Ego Paschalis Catholicæ Ecclesiæ episcopus subscripsi.

Datum Laterani, per manum Johannis sanctæ Romanæ eeclesiæ diaconi Cardinalis ac bibliothecarii : XVI Kalend. Maii, Indict. V. Incarnationis dominico anno MCXII, Pontificatus autem domini Paschalis secundi pape XIII.

 

XV. (Translation de la paroisse Saint-Sulpice à l'église de la Trinité).

Notum fieri volumus tam presentibus quam futuris quod ego Alanus Dei gratia Redonensis episcopus concessi monachis Majoris Monasterii ut parrochia que usque ad tempus meum venire consueverat ad ecclesiam sancti Sulpicii que in castello Fulgeriarum sita est, a modo et usque in sempiternun ad ecclesiam sancte Trinitatis veniat..... Ibique divina officia audiat et ecclesiastica sacramenta percipiat. Hoc autem ex rogatu Majoris Monasterii cujus utraque est ecclesia et ex consilio clericorum nostrorum, salvo tamen episeopi et presbiteri jure fecimus, quoniam illa scilicet Sancti Sulpicii ecclesia in brevi insula collocata universitati parrochie minus sufficere videbatur, ecclesia vero Trinitatis majoris pluralitatis capax et magis idonea erat. Ut autem hoc ratum semper atque inconcussum permaneat, auctoritate nostri sigilli muniri fecimus. Actum Redonis anno ab Incarnatione Domini M. C. LV. Testibus Archidianis (sic) nostris Radulfo et Eudone. Magistro Ruellono archiscolari. Radulfo capellano.

(Pris sur l'original. Le sceau manque. ) — Au dos en écriture du XIIIème siècle « De Filgeriis ».

© Copyright - Tous droits réservés.