| 
  
Bienvenue !  | 
  
LES CHARTES DU PRIEURE SAINT-MARTIN DE LAMBALLE  | 
  
Retour page d'accueil Retour Ville de Lamballe
Note: Comme pour les abbayes, nous ne donnerons d’actes postérieurs à 1300 qu’en très-petit nombre et par analyse seulement ; nous ne ferons d’exception que pour ceux qui nous paraissent offrir à l’histoire locale un intérêt particulier.
I.
Fondation du prieuré par Geoffroi, comte des Bretons.
1083 
: Anno ab Incarnatione Domini M° LXXX° III°, ordinationis autem domini abbatis Bernardi primo beate memorie 
Bartholomei successoris, perrexit dominus abbas Bernardus in Britanniam propter 
Majoris Monasterii utilitatem. Ibi donavit per manum ejus Gauffredus comes, 
filius Eudonis comitis, Sancto Martino Majoris Monasterii et monachis Deo ibidem 
famulantibus duas mediaturas cum bobus et agricolis in quadam insula quam 
Brihiacum vocant. Et ad plaxetium patris sui de Lambala [Note : Une notice datée 
de 1083, mais évidemment postérieure, porte la variante : « Et juxta plaxetium illud ». L’aveu de 1641 
note : « Item est deu audit prieuré un bailliage au village du Plessix, en la 
paroisse de Maroué, à chacun an et terme de la Toussaint, 47 s. 6 d. de rente ». 
En 1535, un fief du même nom, dans la même paroisse, appartenait à François, 
fils de Guillaume Poullain, marchand ; il le tenait de sa mère qui était de la 
maison de Langouryent. Il est permis de voir là l’emplacement de l’ancien 
plessis du comte Eudes] terram ad unam 
quadrucam, et ad Lambalam terram ad duos boves, et juxta Lambalam terram ad 
burgum faciendum, et ad ccclesiam faciendam, et ad officinas monachorum 
faciendas, et duodecim arpennos prati, et medietatem duorum molendinorum quos 
ipse Gauffredus comes ex proprio faciet, aut unum eorum integrum, et hoc erit in 
voluntate monachorum [Note : La notice précitée ajoute ici : « Et ne omnino 
forenses eis deessent reditus, dedit eis terram ad burgum faciendum, et
quicunque inhabitarent ibi ipsi sicuti burgenses comitis in silva ipsius 
libertatem incidendi materies domibus construendis seu ligna ad ignem haberent, 
omnisque introitus vel exitus cujuslibet mercimonii et telonei monachis 
persolverent. Dedit eis in super, etc. »]. Et unam bonam piscaturam, et ad Sanctum Airandum 
[Note : M. Cornillet pensait qu’il s’agissait ici de St-Aaron. Dans ce cas, il serait question du fief pour lequel 
le prieuré, en 1340, réclamait une rente annuelle de 5 sous, de Pétronille, fille d’Olivier 
Nepotis, alors que Simon, abbé de Marmoutiers, visitait St-Martin. En 1337, 
Alain de La Roche, sénéchal de Lamballe, jugeait encore un procès contre des 
habitants de St-Aaron qui devaient 20 soudées de rente sur un hébergement] 
terram ad unam carrucam. Testes sunt hujus rei Gauffredus ipse comes, Rotbertus frater ejus, Gauffredus cantor, 
Stephanus sacrista, Guillelmus canonicus, Guihummarus canonicus, Haimo 
vicecomes, Haimo filius Roaldi, Guillelmus filius Urfoendi, Hugo Taons, 
Guihummarus filius Haimonis, Herveus Butellarius, Haimo filius Evani, Haimericus 
filius Gauffredi, Karadocus filius Blocci, Hugo filius Haimerici majoris, et 
Guillelmus frater ejus. (Arch. des Côtes-du-Nord).
II.
Autre charte relative à la fondation du prieuré.
1084 
: Ad universorum Majoris Monasterii monachorum 
tam presentium quam etiam futurorum notitiam presentis auctoritate 
scripture transmittendam dignum duximus, quod Gauffredus Britannorum comes, qui 
et Boterellus cognominabatur, dum de rebus suis aliquid Deo et Beato Martino 
Majoris Monasterii, ad usum videlicet fratrum Christo inibi servientium pro 
peccatorum suorum redemptione dare disposuisset, dominum Bernardum tunc 
ejusdem monasterii abbatem ad se accersiri precepit. Cumque predictus abbas ad 
ejus jussionem ad Dolum castrum ubi comes ipse tunc forte aderat pervenisset, 
dedit Deo et Beato Martino per manum ejus veterem Lambalam [Note : Dans l’aveu 
de 1741, on lit : « Autre pièce de terre appellée la Vieille 
Lamballe, contenant deux journaux de terre ou environ, joignant à la terre de la 
seigneurie de Mouexigné, d’autre à terre OUivier Bertho ». Il faut rapprocher 
de ce texte la mention des grands et petits St-Pal, ainsi que le pré du même 
nom, relatés dans l’aveu de Penthièvre de 1682. Le vieux Lamballe nous semble 
avoir été l’antique bourgade ainsi nommée d’une chapelle érigée en l’honneur de 
saint Pol, Land Pol, Lanna Pauli : le nouveau Lamballe fut le 
château-fort construit, suivant toute apparence, par le comte Eudes], et montem Boeti 
[Note : Le Mont-Boët était le lieu où s’élevaient les fourches de la justice 
seigneuriale : nous avons remarqué déjà le Tertre-Bouette, à St-Brieuc ; en breton, Boët-ar-Grave est 
une injure qui signifie gibier de potence] ; et medietariam Gauffredi comitis de Sancto Airando, et totam illam terram 
que est inter novam Lambalam et aquam que vocatur Goissan, quam quidem terram 
emerat a quodam homine nomine Gorio Campione, conjuge ipsius ac filiis omnibus 
coucedentibus. Ipse etiam Gorio quia hec in ipsa venditione convenientia ei 
fuerat, ob hoc apud Majus Monasterium monachus postea factus est. Dedit etiam 
predictus comes molendinum quemdam ante portam ipsius castri situm. Preterea 
concessit monachis ut si molendinum alium in ejus proprio stagno [Note : L’aveu 
de Penthièvre de 1682 garde le souvenir de cet étang : « La piece sur la queue de 
l’estang, appellée le Reaume, contenant 1 journal 73 cordes ». La pièce de 
l’étang contenait 1 j. 77 c.] juxta eum 
quem ipse ibi habebat sibi facere quandoque voluissent, sicut ipse suum, ita 
et ipsi eum liberum perpetuo possiderent ; similiter et prata omnia a ponte Sancti 
Martini usque ad viam Redonensem et piscarias in vicina aqua illa quam supra 
nominavimus Goissan, et molendinos omnes quotquot in aqua ipsa facere vellent, 
omnia hec eis concessit. Dedit eis preterea dimietatem piscium stagni sui et 
piscariam Odonis filii Gauterii. Concessit etiam eis ut quoscunque homines ad 
terram suam hospitandam seu de pace sua aut etiam de guerra adducerent, ita 
liberi essent sicut ipse, nec consuetudiuem aliquam alicui darent nisi tantum 
monachis ipsis. Convenit. etiam inter eum et monachos ut ipse, mercatum suum de 
terra illa quam eis donaverat alibi transferret quod quidem ita fecit, et eum in 
castrum suum transtulit. Nec multo post hominibus patrie illius mercatum ipsum 
infra castrum propter incomoditatem loci ferre non valentibus, accessit 
sepedictus comes ad monachos loci ipsius Christianum scilicet priorem et 
Hainricum atque Jarnigonium, et petiit ab eis quatinus mercatum ipsum in terram 
Sancti Martini iterum transferri permitterent, et siquidem ibi dampnum haberent 
ipse hoc eis restauraret. Compulsi itaque monachi, tum ne eis in hoc vim faceret 
metuentes, tum propter eam quam repromiserat excambitionem, mercatum in terram 
suam transferri permiserunt. Dedit itaque eis propter hanc mercati 
transmutationem annis singulis, in Natali Domini inter ciphos et scutellas [Note 
: Il nous semble qu’il s’agit ici d’une redevance due aux moines sur les objets vendus au marché seigneurial dans les 
terres du prieuré : il leur revenait 24 vases et écuelles pour leur usage, et 
des sabots pour leurs serviteurs : ne voyons-nous pas là une trace antique de 
l’industrie locale, les potiers des environs de Lamballe et les sabotiers de la 
forêt ?] viginti quatuor ad obsequium domus eorum, ad calciamenta etiam famulorum seu 
bubulcorum ipsorum tria paria socularium, quorum par unum de optimis et alia de 
mediocribus esset. Adhuc autem et de sale suo [Note : Les salines du comte 
étaient à Hillion : l’aveu de Penthièvre de 
1782 dit : « Les maisons de Hillion, autrement apellées les Sallinnes, scituées 
en la parouesse de Hillion, où autrefois ce faisoit de gros sel, et aprésent en 
terre froste et partye labourable »] usui monachorum, et ubicunque 
sal eis necessarium esset diebus omnibus sicut domui sue dedit et concessit. 
Preter hec omnia dedit eis et perpetualiter concessit ut de omnibus quecunque 
infra mercati ipsius spatium per totam ebdomadem preter statutum diem mercati 
venderentur, monachi consuetudinem omnes quecunque inde exirent acciperent. 
Dedit insuper ut omnes homines illi quicunque in terra eorum hospitari vellent 
de foreste ejus hospitarentur, et de ea viride lignum ad edificandum et siccum 
haberent ad calefaciendum, adhuc cciam dimidium insule que vocatur Brehat 
dedit eis et terram Merveni [Note : M. Cornillet proposait de voir ici Maroué : 
ce serait la plus ancienne forme du nom de cette paroisse, la terre de Merven. L’aveu de 1641 mentionne des propriétés du prieuré en Maroué 
: « Item apartient audit prieur droit de dixime pour cause dudit prieuré en la 
paroesse de Maroué, en la dixme de Tremillia, lequel devoir de dixme consiste en
un 1/6ème, et est affermé communes années douze perrées froment ». — En 1308, 
dimanche après St-Thomas, Cl. Grignon, prieur, réclamait à Eon Colloer, « borges 
de Lamballe », 14 perrées de froment, mesure de Lamballe, à cause du moulin que 
ce particulier avait en Maroy « ou terrouer de Tremilia »] et forestam illam quam vulgo Toschiam lupinariam 
vocant [Note : Ce bois devait s’étendre en St-Denoual, où plus tard nous 
retrouvons le manoir de la Touche-à-Loups, appartenant aux sires de St-Denoual]. Huic dono inter cetera addidit et concessit talem libertatem et 
justiciam et dominium et dignitatem sine retinentia qualem in terra sua habebat, 
omni exactione et calumnia et subjectione dimissa, ut nemini seculari sit 
sujecta. Hic fuerunt : De monachis dominus abba Bernardus, — Drogo bajulus ejus 
qui fuerat archiepiscopus Remensis [Note : Ce personnage no figure dans aucun 
acte de l’église de Reims ; M. Hauréau (Gal. Christ., XIX) suppose 
qu’il s’agit de Bernon], — Hugo filius Ligerii, — Clemens, — 
Gauffredus de Sablotio, — Mainfinitus, — Guihonocus de Sancto Florentio, — 
Euvrardus de Puteolo, — Andreas de Gomez , — Robertus Abbas Bonevallis, — 
Gosmarus abbas Trecacensis.
De famulis domini abbatis : Sancelinus ccllararius, — Jobannes de Sartrino, — Guinebaldus camerarius ejus.
Ex parte comitis : Ipse comes Gauffredus scilicet Boterellus, — Eudo capellanus ejus, — Audronicus magister ejus, — Rannulfus camerarius ejus, — Morihenus dispensator, — Hominicus filius Eudonis, Blenlevez frater ejus, — Judicalis Rufaldus, — Deriandus Bastardus, — Salomon Bornicus, — Golvredus filius Trihanni, — Juhel frater ejus, — Radulfus de Lindisiacis, — Judicaelis Piron, — Gauffredus Coccus, — Danes filius Camelis, — Roaldus filius Guigant, — Guido Coccus, — Urvodius Balistarius, — Mainguidus filius Danielis, — Maino Quoquius, — Herveus Prefectus, — Normannus filius Fravaldi, — Paganus prefectus Doli, — Beatus canonicus Sancti Briomari. — Hoc donum concesserunt etiam omnes fratres ejus [Note : Depuis le mot Briencius, jusqu’à la fin, une écriture moins ancienne indique que cette mention a été ajoutée postérieurement] : Briencius videlicet comes Anglice terre et Alanus Rufus ejus scilicet successor. — Atque alter Alanus qui et Niger dicebatur : hic etiam tertius successit in regno ; et quidam qui sororem ejus bastardam uxorem duxerat Enisandus de Pleveno. (Arch. des Côtes-du-Nord).
III.
Donation de quelques petits 
domaines près Lamballe.
 108.. : Goriocus, Herberti filius, dedit Sancto Martino 
et ejus monachis, concedentibus filiis suis Daniele, Herveo et aliis, curticulas 
[Note : Avec les savants continuateurs de Du Cange, nous ne saurions voir dans 
ce mot que le diminutif de curtis ou cortis ; 
nous le traduisons par petit domaine, parce que cortis embrassait la 
terre et la demeure du colon] que sunt inter aquas juxta Lambaulum quas pro anima sua ita liberaliter 
concessit Sancto Martino sicuti ipse et antecessores sui eas diu liberaliter 
possederant, ipse vero Goriocus paulo post sanus fuit monachus professus apud 
Majus Monasterium ; Goffredus comes, Eudonis comitis filius, hoc donum concessit, 
et ex sua parte dedit Sancto Martino omnes consuetudines de curticulis que sibi 
pertinebant. Hujus doni sunt testes Christianus et Hainricus monachi Sancti 
Martini, predictus comes Gauffredus, Aldroenus Quinioci filius. De hominibus 
Sancti Martini Urferius, Godefredus, et Evanus. Ex altera parte ipse Goriocus 
qui hoc donum dedit et filii ejus Daniel et Herveus, Roaldus Guiganti filius.
IV.
Don de la terre de Carlan. 
108.. : Goffredus comes, Eudonis comitis 
filius, paulatim amplificans elemosinam suam quam dederat Sancto Martino et ejus 
monachis quos juxta Lambaulum posuerat, dedit etiam monachis qui in monasterio 
Sancti Martini juxta Lambalum erant, et illis qui ibidem post eos futuri erant, 
dimidiam villam cujusdam terre que vocatur Carlan, in qua terra steterat 
Aufredus vaccarius, qui fuerat pastor vaccarum Agne comitisse, matris predicti 
Goffredi. Gorbredus vero et Juhellus, filii Trehiani, hoc donum primo noluerunt 
concedere, dicentes quia hoc erat suum patrimonium ; sed Christianus et 
Hainricus, monachi Sancti Martini, dederunt eis unum equum et insuper 
concesserunt eis orationes et societatem Majoris Monasterii, et ita concesserunt 
illi duo fratres predictam terram. Aemus filius Guihaloni habuit a monachis 
Christiano et Hainrico unum bovem, et concessit hoc quod calumpniabat in Carlan, 
et mansit eciam cum monachis apud Lambaulum per aliquot tempus. Testes sunt 
Goffredus comes, Albredus Aper, Amalgodus, Christianus et Hainricus monachi. De 
hominibus Sancti Martini Domocus sutor, Mainnardus faber, Rivallonius barbatus 
[Note : Les professions de ces témoins indiquent que le bourg St-Martin commençait 
à se peupler]. (Arch. des Côtes-da-Nord).
V.
Donation d’une pièce 
de terre en avant de la porte de Lamballe.
Herveus Prepositus, Jhoiarni 
filius, dedit Sancto Martino et ejus monachis pro anima sua quandam terram ante 
portam Lambaulii que vulgali sermone vocatur Guarda, quia in medio ejusdem terre 
quidam parvus mons insurgit ; hanc quidem terram dedit predictus Herveus Sancto 
Martino in manibus monacorum Rivallonii et Aufredi qui tunc apud Lambaulum in 
monasterio Sancti Martini manebant ; idem vero Herveus sepultus jacet in 
cimiterio Sancti Martini. Hujus doni sunt testes predicti monachi ; de hominibus 
Sancti Martini Urferius, Godefredus, Evanus Commautum, Briocus sacerdos ; ex 
altera parte ipse Herveus et fratres ejus Marquerius et Eudo, Judicalis sacerdos 
de Tregummal : hoc donum factum fuit apud Sanctum Evidocum. Eandem quidem terram 
que Guarda vocatur paulo post concessit Sancto Martino sine calumpnia Eudo, 
miles, predicti Hervei filius, apud castrum quod vocatur Moncontorium [Note : Le 
mot Moncontorium est surmonté des mots mons 
consularis, en caractères du XIIIème siècle], in 
obitu suo, et ipse sepultus fuit in cimiterio Sancti Martini juxta Lambaulum. 
Testes sunt Rivallonus monachus. De hominibus Sancti Martini Godefredus, Evanus, 
Herveus Gorioci filius, Gofredus Hervelini filius, Marquerius avunculus ejusdem 
Eudonis. (Arch. des Côtes-du-Nord).
VI.
Pêcherie donnée en déposant une 
baguette de frêne sur l’autel.  
Rerum preteritarum noticiam, genere humano 
paulatim deficiente, oblivio solet delere ; quapropter ego Daniel et Herveus 
frater meus, filii Gorioci, volumus notificari litteris tam futuris 
hominibus quam presentibus donum nostre piscature quam concedimus et donamus pro 
redemptione animarum nostrarum in perpetuum Sancto Martino et ejus monachis, ut 
destruatur et funditus eradicetur ne amplius noceat molendinis monacorum ; et 
hoc donum ambo offerimus cum quodam baculo fraxineo super altare Sancti Martini 
in monasterio quod est juxta Lambaulum. Sed tamen, ut hoc donum ab heredibus 
nostris post nos confirmiter ratum haberetur, statuimus ut in unoquoque anno 
darent monachi nobis et heredibus nostris plenam minam frumenti. Testes sunt 
Bernardus prior et Gosbertus monachus Sancti Martini, Urferius et Goffredus 
filius ejus, Bodinus et Berhandus vicinus ejus ; ex altera parte Daniel et 
Herveus, Aldroenus Breselli filius, Carinus et Johoiarnus. (Arch. des 
Côtes-du-Nord).
VII.
Prétendue charte de Geoffroi Boterel II pour St-Martin de 
Lamballe.
Note : Nous ne connaissons cet acte que par deux copies assez récentes, l’une 
comprise dans la collection des Blancs-Manteaux, T. XLV, p. 700, l’autre dans un 
vieux registre du prieuré, conservé aux archives des Côtes-du-Nord ; nous avons 
essayé de compléter l’un par l’autre ces textes assez incorrects. Plusieurs 
expressions, véritables anachronismes, permettent de considérer cette charte 
comme apocryphe, ou au moins singulièrement altérée dans le but de faire croire 
à un droit de haute-justice que le prieuré n’eut jamais. Si nous donnons ce 
document, c’est qu’il mentionne plusieurs lieux des environs de Lamballe, et 
que pour le faire on a dû avoir recours à la tradition et à des titres que nous 
n’avons plus. La notice du prieuré de Jugon, que l’on trouvera par ailleurs, 
semble avoir servi, jusqu’à un certain point, de modèle au rédacteur de cette 
charte].
1121 : Notum sit omnibus presentibus et futuris quod 
Gaudefridus, dux Britannie et comes Lamballe, dedit pro anima sua et parentum 
suorum Deo et Beato Martino Majoris Monasterii, monachis ejus primo ecclesiam 
que est juxta burgum totum, et ut possint habere hospites de vico qui est 
subtus, ita ut a magna porta vici usque ad burgum monachorum, erunt
parrochiani ecclesie monachorum reddentes ibi totum jus parochiale sicut 
hospites eorum, et monachi habebunt curam earum animarum pascentes verbo Dei ; 
quo circa dedit eis curiam et jurisdictionem cum senescallo, procuratore et 
scriba, cum omni potestate condemnationis in homines suos tam in civili quam in 
crimine, et puniendi in justitia patibulari [Note : C’est sans doute le 
Mont-Boët dont nous avons déjà parlé ; l’aveu de 1641 dit : « Autre pièce de terre en laquelle est scituée la justice 
patibulaire de Lamballe, contenant environ 4 journaulx, joignant au chemin à 
aller de Lamballe à Moncontour, d’autre à terre du Sgr de Crenan ». 11 
semble que le prieur voulut faire valoir, en faveur de ses prétentions à la 
haute-justice, la présence, dans ses terres, des fourches seigneuriales] Lamballie sita in terra prefata. 
Gaudefridus porro dedit hortos suos, columbarium et terras junctas cum ecclesia 
divi Martini, domum et furnium ejusdem loci, cui sint subditi homines, et prata 
adjacentia ; dedit eis quoque molinum, ad quod venirent homines ad molendum 
[Note : Le droit de forcer ses vassaux à venir au moulin et au four du prieuré 
existait véritablement : en 1332, le prieuré réclamait aux bourgeois boulangers 
de St-Martin onze « dérées » ou « darées » de pain par chaque cuisson de neuf 
boisseaux de froment ; les boulangers ne voulaient en payer que huit. Les 
prieurs de Vitré et de Laval, délégués par l’abbé de Marmoutiers, décidèrent 
qu’il serait payé « neuf derées de pain » par cuisson, quand même 
celle-ci ne serait pas de neuf boisseaux, et cela au choix du prieur à la sortie 
du four. Les boulangers pouvaient se réunir pour faire une cuisson, et ne 
devaient alors qu’une derée de pain chacun ; mais dans les cas de force majeure, 
et lorsque l’on était contraint de cuire en dehors du jour fixé, ils devaient 
deux derées par cuisson] ; dedit etiam in decimis ville de Trevilli et Sancti Salvatoris [Note : Les dîmes 
de Maroué et de St-Sauveur, estimées 30 perrées de froment en 1641] jus suum et 
pastes cum consuetudine nundinarum festarum Sancti Simonis et Jude : dedit etiam et terram que vulgo vocatur 
Brublaye et terram que vocatur Saint Palle prope Lamballum, et campos qui 
vocantur Binionaux et campos longos, et illos qui vocantur vetus Lamballa, 
campos de la Riviere, campos nomine Touze [Note : « Les 
Brichalles, sur le chemin de Lamballe à St-Brieuc, joignant la terre des Sgrs de 
la Fosse-David et de Lantery », en 1641. — « Le Champ-Bringermené sur le chemin 
de St-Melaine à Moncontour », id. — « Les Champs-Longs, sur le chemin de Lamballe 
à Moncontour, joignant au chemin de la Guevière à Lamballe », id. — « Le Champ 
de la Rivière, entre les chemins de Lamballe et de St-Melaine à Moncontour », 
id. — « Le Champ-Touzé, entre le chemin de Lamballe à Moncontour et celui du 
Plessis à St-Melaine », id. — Il est à remarquer que les biens mentionnés dans 
cette charte sont énoncés dans le même ordre que dans l’aveu de 1641 ; serait-ce 
indice qu’elle fut altérée ou rédigée au milieu du XVIIème siècle ?] et eos in quibus sita est justitia 
patibularis Lamballie, campos entre les landes du hault, et terram que est prope 
fluvium de Gouessan, qua itur a villa de Trevily au Gusperel, et illam terram 
qua itur a villa de Trevilli ou Val aux Moines, et eam que ab una parte jungitur 
terre domini de Trevilli ab altera in feudo superius dicto, et quidquid habuit 
in villa de Trevilli Gaudefridus ; cujus donationis testes sunt, ex parte 
monachorum, Guillelmus abbas Sancti Martini, Guillelmus prior Majoris 
Monasterii, Garinus de Lanrigni, Hubertus Pintarius, Petrus Brinfeldus, 
Gauterius Athanasius, Johannes de Cambario, Ravilius prior Sancti Maclovii, 
Mainfautus prior Dinanensis, Guillelmus Rebrach, Helias saerista Sancti 
Maclovii : et famuli monachorum, Paganus cameriarius, Ansgerius de l’Hospitali, 
Johannes Moriscanus, Gaudefridus Rosellus, Petrus Martinus, Regnaldus Columbet, 
Rodolphus Brorand ; porro ex parte Gaufredi, pater ejus, et Guillelmus frater 
ipsius, Simon archidiaconus Hindagavii, Herveus filius Haymonis, Pressius filius 
Guyonis, Beraldus prepositus et multi alii ; concessum et ipsi Gaudefrido ab 
abbate, et monachis presentibus ut tantumdem fiat pro eo quando obierit quantum 
et monacho. Concessit etiam ut monachi accipiant soluti et quitti de omnibus 
sylvis ejus ad edificandum et ardendum ubicumque acceperint ejus homines, ibi et 
homines monachorum : porci vero monachorum, sicut in panesgio in omnibus sylvis 
suis, sicut et porci ejus erunt, et ubicunque pascent hospites ejus porcos suos, 
et ibi hospites monachorum similiter suos et reddant panasgium ; dedit etiam eis 
decimam de omnibus conductibus suis de passagiis, et concessit ut omnes 
hospitali fuerint in terra monachorum quodcumque mercatum fuerint in castro ejus, vel in quocumque 
loco ipsius terre reddant consuetudinem monachis ; si homines 
monachorum fecerint aliquod fbris factum clamor primus fiet ad monaehum faciet 
inde justitiam, et habebit emendationes quales debebit si voluerit accipere, aut si noluerit condonabit : 
quod si monachus a facienda justitia defecerit, clamor deferetur ad dominum, 
et ipse coget homines ad justitiam, sed monachus habebit emendationem. Hec omnia 
concessit et uxor ejus, hec omnia vidit et audivit dominus Guillelmus abbas 
Sancti Martini cum omnibus monachis supradictis demptis quatuor, videlicet 
Guarino, Ravilio, Mainfacto, Hellio, et famuli etiam supra 
scripti viderunt et audierunt ; ex parte vero Gaudefridi, ipse Gaudefridus, 
Bertrandus filius Magni, Olivarius filius, dominus Adrian, filius Philippi 
Roaldi, filius Philippi, Galterius, Normanus de Brehan, Trihan presbiter, 
Andreas, dominus Groval, Simon archidiaconus, Gauterius filius Minfanti, Alanus 
Mutel et Ansgius frater ejus, Morgaux Maumoligot, Rodolfus Partarius, Ricardus 
lilius Gaudefridi, Robertus Tonsus, Thomas de Sancto Johanno. Dedit quoque 
Bertrandus filius Magni pro anima sua et parentum suorum Beato Martino et 
monachis ejus landam non clausam prope landam de Mieslin et terram que est prope 
le Gueperel, et terras et prata quo habebat in villa de Belville : hec viderunt 
et audierunt supradicti testes tam monachi quam famuli, quos quidem supra 
nominavimus, ad presens eos reiterasse necesse non fuerit. Hac autem 
concessione Gaudefridus et alii dantes volunt ut pauperibus parochie Sancti 
Martini de Lamballa subveniatur, dominicis Adventus detur quarta pars unius pere 
decocta, et doceatur doctrina Christiana, hujus doni et aliorum testes sunt omnes 
prefati, ita conclusum et statutum, anno Domini et salutis nostre millesimo 
centesimo vigesimo primo, die julii vigesima quarta.
VIII.
Jean, évêque de St-Brieuc, confirme la possession du prieuré.
1129 : Legimus in divinis 
scripturis quia ab Adam primo homine usque ad finem mundi consurgunt 
indesinenter iniqui contra fideles Sancte Ecclesie et maxime contra monachos 
ceterosque saere religionis ministros, ad quorum defensionem omnipotens dominus 
antiquitus ordonavit archiepiscopos, episcopos aliosque Sancte Ecclesie prelatos 
qui gladio Sancti Spiritus a persecutione iniquorum, fideles et eorum 
possessiones defenderent, et eos pane verbi Dei pascendo in patientia 
confortarent. Igitur ego Johannes, Dei gratia Sancti Briocii episcopus, precepto 
boni pastoris qui posuit animam suam pro ovibus suis succensus, et exemplo 
sanctorum prelatorum communitus, et mecum capitulum ecclesie Sancti Brioci uno 
assensu, salva tamen obedientia nostre ecclesie, canonice confirmamus et 
impressiono nostri sigilli corroboramus omnia quecunque possidendo tenent dono 
fidelium in nostro episcopatu monachi Beati Martini Majoris Monasterii sive sint 
ecclesiarum beneficia, scilicet decime vel oblationes, sive prata vel terre, aut quecumque alia ; inter cetera specialiter 
confirmamus ecclesiam monachorum Majoris Monasterii prope Lambaulum in honorem 
Beati Martini fundatam et cimiterium ejusdem ecclesie, burgum quoque, terras, 
decimas, ceterasque possessiones illi ecclesie adjacentes dono Qdelium et ita ut 
populus totius burgi monachorum parrochiales redditus predicte ecclesie reddat 
in pace ad victum monachorum, et in cimiterio eorum sepeliatur. Insuper quicquid 
datum est predicte ecclesie monachorum temporibus antecessorum nostrorum Hamonis 
et Willelmi episcoporum et nostro tempore concedendo confirmamus et in perpetuum 
auctorizamus. Quod si quis hujus nostre confirmationis violator extiterit, 
gladio Sancti Spiritus et auctoritate Beati Petri cujus vices gerimus feriatur. 
Actum anno ab Incarnatione Domini M° C° XX° VIIII°. Indictione septima. Signum + 
Johannis Sancti Briocii episcopi. Testes sunt Johannes episcopus, Judicalis 
decanus, Hamo archidiaconus, Alexander precentor, Roallenus canonicus, Herveus 
canonicus, Gofridus canonicus, Fuleherius saerista, Mauricius nepos episcopi, 
Hamo presbiter de Treguehuc, Gosbertus prior de Lambala, Guarinus et Aldebertus 
monachi Majoris Monasterii, David presbiter, Urvodius clericus et multi alii 
[Note : Une copie de cette charte, peut-être postérieure à 1132, présente les 
variantes suivantes : la date sert de préambule ; les témoins ne sont pas mentionnés ; 
après in perpetuum auctorisamus, on lit ecclesiamque Sancti Michaelis Drosilie ; 
après sive prata vel terre, manquent les mots aut quecumque alia ; après 
ecclesie adjacentes, manque dono fidelium ; après ecclesie reddat, manque in pace. Nous 
supposons que celle chapelle St-Michel est la même que nous retrouvons au N° 
XVIII]. (Arch. des Côtes-du-Nord).
IX.
Donation de la dtme d’une terre par 
Maingui.
Evangelium precipiendo dedit fidelibus date et dabitur vobis. Cui 
precepto obediens Mainguinus, Juneni filius, sanus et incolumis, concedentibus 
filiis et parentibus suis, dedit Sancto Martino et ejus monachis decimam de 
terra que vocatur Leix quam paulo idem Mainguinus infirmus et proximus sue 
morti, tamen sana mento, adhuc et memoria in perpetuum Sancto Martino concessit. 
Uxor vero illius et filii sui Goffredus et Ansgerius qui presentes aderant 
concesserunt. Testes sunt Gosbertus monacus, Goffredus Privaldi filius, 
Goffredus et Ansgerius filii Mainguini. (Arch. des Côtes-du-Nord).
X.
Rolland, évêque de St-Brieuc, donne à Marmoutiers l’église de St-Aaron.
1144 : Universis presentes litteras inspecturis, officialis curie Turonensis, salutem in Domino. 
Noveritis nos litteras bone memorie Rollandi, quondam Briocensis episcopi, 
vidisse in hec verba. In nomine Sancte et individue Trinitatis ego Rollandus, 
Dei gracia Sancti Brioci episcopus, sancte Ecclesie rectoribus et eis 
obedientibus, salutem et oracionum mercedem. Noverint hujus cartule lectores 
et auditores nos, assentiente Judicaele archidiacono et nostre ecclesie 
capitulo, salvo pontificali jure tam in prandio quam in reddenda sinodo, 
monachis Majoris Monasterii in manu H. prioris Sancti Martini Lambali ecclesiam 
Sancti Aaron cum omnibus redditibus suis caritative concessisse et ejusdem 
capellanum pontificali servata obedientia collocandum et removendum per manum 
eorumdem monachorum canonice et capellanie redditus juxta dispensacionem ipsorum 
dividatur. Quineciam quicunque manserit in elemosina que est inter cenobium 
eorum et Lambalum opidum, quam comes Boterel pro redempcione anime sue et 
predecessorum suorum prefatis monachis dedit sue ecclesie parrochiani in 
perpetuum sint. Qui vero eos hac concessione et dono ecclesie Sancti Aaron eos 
spoliare vel minorare conabuntur, ut matris ecclesie invasores et divini verbi 
transgressores anathematis sentencie succumbant quoad resipiscant, et ne aliqua 
hoc dona vel donorum concessio fierent irrita et lividi et machinatores doli 
obmutescant, hanc cartulam nostri auctoritate sigilli signavimus solidando harum 
elemosinarum. Idem Rollandus testis et concessor, et Judicaelus archidiaconus, 
Gaufridus Maignadi filius, Alexander cantor, Rainaldus qui tunc vice capellani 
fungebatur, Jobannes sacerdos de Plegonal, et Terhean Sancti Aaron dictus abbas 
qui illam ecclesiam hereditario modo tenebat ......... recognoscens se graviter 
deliquisse sanctuarium Dei possidendo, hereditate tantum peccatum cupiens 
abolere in manu domini R. episcopi liberam et quietam misit qui eam non minorato 
jure pontificali, visa monachorum Majoris Monasterii honestate dedit illis qui 
prefatum Terheanum cum ea sucipientes ibidem sublatam monachum fecerunt. Item 
Herveus prior testis et Guido Jugonensis prior, Danneel camerarius episcopi de 
equestri ordine Gaufredus pretor de Sesson [Note : Ces expressions de camérier 
de l’évêque, et de pretor, pour gouverneur, capitaine de Cesson, se 
trouvent rarement dans nos chartes bretonnes], Hamo Huelli filius et multi 
alii, annus ab Incarnacione Domini M° C° XL° IIII°, epactus XV, concurrente VI, 
Gaufrido comite Stephani filio dominante in Pentavro [Note : C’est la plus 
ancienne mention du Penthièvre dans un acte officiel], Garnerio abbate 
regente ecclesiam Majoris Monasterii. Datum apud Sanctum Martinum Lambali. Nos 
vero quod in eis vidimus hoc testamur. Datum a nobis hoc transcriptum anno 
Domini M° CC° L° quinto, mense junii. (Id.).
XI.
Geoffroi Prepositus, embrassant la vie religieuse dans sa vieillesse, donne à St-Martin 
de Lamballe une rente de dix quartiers de sel sur ses salines, en présence de 
G., évêque de St-Brieuc, et de G., « comitis Lamballiensis ». (Bl.-Mant., T. 
XXXVI, f° 109).
XII.
Josce, archevêque de Tours, confirme un don de dîmes 
que les moines purgent d’hypothèques. 
Ego Joscius, Dei gracia Turonensium 
archiepiscopus, omnibus tam futuris quam presentibus notificare dignum duxi, 
quod Petrus, Rodaldi filius, dedit in elemosina decimam de Triac et de Liscot 
[Note : Le Triac, en St-Aaron ; Lescouët, près de St-Martin] ecclesie Beati Martini de Lamballe. Monachi autem ejusdem ecclesie 
prenominatam decimam precio octo librarum redemerunt, quibus pignori tenebatur 
obligata, ac per hoc decima quiete transivit in usus monachorum, et Beati 
Martini, cui sicut dictum est data extiterat. Concesserunt donationem istam 
filie predicti Petri, et Joscius frater ejus, et Oliverus gener ipsius, et 
filius Guillermi de Insula, filius Hamonis. Testes autem hujus rei Herveus de 
Andel, Isacar sacerdos, Gaufredus sacerdos, Julianus, Herveus sacerdos, Bocherus 
filius Morini, Eudo Cadaver, Benedictus, Guillermus Prepositus, Breanus 
molendinarius, Gaufridus Bafer, Gaufredus de Tahaait, et plures alii. Hoc autem 
ut temporibus in perpetuis ratum habeatur et maneat inconvulsum ecclesie jam 
dicte Sancti Martini auctoritate sigilli nostri confirmamus, et tam decimam quam 
bona fratrum ibidem conversantium sub Beati Mauricii et nostra protectione 
suscipimus. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XIII.
Geoffroi, évêque de St-Brieuc, 
autorise l’établissement de chapelains à St-Martin de Lamballe. 
G., Dei 
gracia Briocencis episcopus, omnibus ad quoscumque littere iste pervenerint, 
salutem. Quum temporalia facta solent oblivione sepeliri, volumus tam 
presentibus quam futuris notum fieri me G. Briocensem episcopum ob peticionem 
Herevei abbatis Majoris Monasterii fratrumque suorum et ob amorem clerici nostri 
Guillelmi, et propter oraciones et beneficia predicte domus, concessisse et 
donavisse abbati et Monachis Monasterii quod ponant ad certos terminos 
capellanos pro voluntate sua sicut semper ponere consueverunt, salvo jure 
Briocencis ecclesie, in capellania Sancti Martini de Lambalia. Testibus hiis D. archidiacono, N. decano, J. cantore, Guillelmo Rabino, 
Guillelmo de Montcontorio, E. de Quesseio et pluribus aliis. (Id.).
XIV.
Guillaume, évêque de St-Brieuc nomme un recteur de St-Aaron.
1207 : Ego 
Willelmus, dignacione divina Briocensis episcopus, omnibus presentes litteras 
inspecturis notum facio quod caritative donavi et concessi Bertranno clerico 
ecclesiam Sancti Aaronis cum universis pertinenciis suis, ad presentationem 
venerabilis abbatis Majoris Monasterii, ad quem jus patronatus illius ecclesie 
noscitur pertinere, vita comite possidendam. In cujus rei memoria presentes 
litteras testimoniales conscribi, et sigilli mei apposicione feci communiri. 
Hiis testibus Alano precentore, Eudone de Begar monacho de Boquian, Radulfo 
priore de Lambala, Herveo presbitero de Iffiniac, Willelmo Anglico clerico meo, 
Martino Fulberti, et pluribus aliis. Actum anno gracie M° CC° VII°, ordinationis 
mee anno primo. (Arch. des Côtes-du-Nord. — Est mentionnée au T. XXXIX. 233, 
des Bl.-Mant.).
XV.
 Accord entre l’évêque de St-Brieuc et le prieur au sujet 
du droit de procuration.
1211 : P., Dei gracia Briocensis ecclesie humilis 
minister, universis ad quos presentes littere pervenerint in vero salutari 
salutem. Noverit universitas vestra quod cum inter nos, ex una parte, et 
Radulfum priorem Beati Martini de Lambalia, ex altera, contencio verteretur 
super hoc videlicet quod ab ipso procurationem exigebamus nobis annis singulis 
exhibendam, facta est compositio in hunc modum : videlicet quod nos loco 
procurationis vel successores nostri a priore dicte domus XV solidos usualis 
monete percipiemus, de illis vero XV solidis prior dicte domus decem persolvet 
solidos et quinque persolvet prefate ecclesie cappellanus. Nos enim tenemur anno 
quolibet vel nostri successores plenariam visitacionem facere in ecclesia 
superius sepedicta ; in crastinum autem Natalis Domini dictos XV solidos per 
manum prioris recipiemus. Actum anno gracie M° CC° XI° mense februario.
(Arch. des C.-du-N. — Vidimus de l’oflicial de Tours le mercredi après la fête 
de St-Michel, en 1281. —Autre vidimus de l’oflicial de St-Brieuc, 1290).
XVI.
Pierre Mauclerc proclame les libertés et franchises des bourgeois de 
St-Martin.
1213 : Ego Petrus, dux Britannie, comes Richemundis, notum facio 
universis presentem paginam inspecturis me concessisse et 
confirmasse abbati et conventui Majoris Monasterii et monachis ejusdem ecclesie 
Deo servientibus in ecclesia Beati Martini de Lambalia quicquid habent et 
possident in villa de Lambalia per elemosinam, burgum Sancti Martini et omnes 
homines in eodem burgo manentes cum rebus suis immunes et liberos ab omni 
servicio et tallia et exactione in pace et in perpetuum possidendos, in hiis 
mihi nichil retinens propter ejusdem domus beneficia et oraciones, exceptis octo 
libris mihi per manum prioris ejusdem domus in quadragesima domini de gardagio 
[Note : Le gardagium était l’obligation de concourir à la garde du 
château, le guet] annuatim reddendis ; et quod homines dicti prioris ibunt in exercitu meo et 
calvachia mea cum aliis hominibus meis de Lambalia. Homines eciam dicti prioris 
de Lambalia habebunt communionem terre mee sicuti alii homines mei. Quod ut 
ratum et inconcussum permaneat, sigilli mei munimine feci roborari, et precor ut 
confirmandam cartam istam dominus archiepiscopus Turonensis et dominus episcopus 
Briocensis huic scripto sigilla sua velint apponere. Actum apud Redonas, anno 
gracie M° CC° tercio decimo, mense Martii. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus par 
l’official de Tours en mai 1243 et 1244. — Même date, charte donnée dans les 
mêmes termes par Aelix, duchesse de Bretagne, comtesse de Richemond).
XVII.
Lettre de Pierre Mauclerc à la Duchesse.  
P., dux Britannie karissime, uxoris 
sue ducisse Britannie, salutem et amoris vinclum indissolubile : mando vobis 
quatinus confirmacionem cartarum quam confirmavi abbati et conventui Sancti 
Melanii Redonensis et priori Sancti Martini de Lambalia super elemosinis et 
aliis que in carta eorum continetur velitis et concedatis. (Cart. de St-Melaine, f° 
182. — Bibl. de Rennes).
XVIII.
Don de bois mort dans la forêt de Corron. 
1216 : Omnibus presentibus et futuris qui presentem cartam viderint vel 
audierint, Stephanus de Corron, Agnes lilia ejus, Gaufridus Tornemine, Oliverius 
filius ejus, Hamo Prepositus et Juhellus filins ejus, et Rollandus de Hyllion, 
salutem in Domino. Noveritis quod nos communi assensu dedimus in perpetuam et 
liberam elemosinam pro salute animarum nostrarum, antecessorum et successorum 
nostrorum Deo et Beato Michaeli de Rupe [Note : St-Michel de la Roche doit être 
le rocher de St-Michel, situé devant Erquy, et sur lequel existe encore une chapelle 
sous le vocable de l’archange : les seigneurs mentionnés dans cette charte 
avaient des biens dans cette partie du Penthièvre. Il faut rapprocher cet acte 
de celui que D. Morice a publié t. I, col. 569, par lequel l’évêque Jean, en 
1120, confirme aux moines de Marmoutiers « rupem Tinguilii cum ecclesia Sancti 
Michaelis in ejusdem rupis cacumine, etc. »], et Beato Martino et monachis Majoris Monasterii in 
ecclesia Sancti Michaelis de Rupe servientibus unam summam de bosco mortuo in 
nemore nostro de Corron, singulis diehus percipiendam et in perpetuum pacifice 
possidendam. Predicti vero monachi hujus beneficii non immemores concesserunt 
nobis et successoribus nostris participacionem omnium spiritualium beneficiorum 
et oracionum que de cetero in abbacia Majoris Monasterii et in omnibus membris 
ejus per Dei voluntatem fieri contigerit usque in finem seculi tamquam ipsis 
felici commercio pro terrenis celestia, pro perituris eterna commutantes. Et ut 
hoc donum firmum habeatur in posterum presentem cartulam in testimonium eis 
dedimus sigillorum nostrorum munimine roboratam. Actum apud Lambaliam anno 
gracie M° CC° sexto decimo [Note : Au temps de D. Morice, cet acte avait 
conservé un des trois sceaux qui y pendaient primitivement : c’était 
le troisième qui portait une orle de lionceaux avec une bande brochant sur le 
tout]. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XIX.
Confirmation d’un droit de procuration et de visite par l’évêque Sylvestre.
1217 
: Silvester, Dei gracia Briocensis episcopus, universis Christi fidelibus ad quos 
presentes littere pervenerint, perpetuam in Domino salutem. Noverit universitas 
vestra quod cum inter venerabilem virum Petrum, predecessorum nostrum, ex una 
parte, et Radulfum tunc temporis priorem Sancti Martini de Lambalia, ex altera, 
contencio verteretur super quadam visitacione et procuratione quam dictus 
predecessor noster a dicta Sancti Martini de Lambalia domo exigebat annis 
singulis sibi exiberi, tandem, facta composicione et pace, dictus P. predecessor 
noster litteras sigillo suo communitas dicte Sancti Martini de Lambalia domui 
concessit in hanc formam. P. Dei gracia Briocensis ecclesie humilis, etc. (Ut 
supra, Cart. XV). Hanc igitur predecessoris nostri composicionem nos audientes 
approbavimus, et ad peticionem dilectorum nostrorum Hugonis Majoris Monasteri 
venerabilis abbatis nec non et tocius ejusdem ecclesie conventus, sigilli nostri 
apposicione confirmavimus. Actum anno gracie millesimo ducentesimo decimo 
septimo. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus de l’official de la cour de l’archidiacre 
de Penthièvre, en 1281).
XX.
Olivier Tournemine confirme au prieuré les 
libéralités de ses ancêtres dans la forêt de Lamballe.
1220 : Ego Oliverius 
Tornemine omnibus Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint notum 
facio me concessisse et confirmasse priori Sancti Martini de Lambala et monachis 
Majoris Monasterii ibidem Deo servientibus elemosinam quam eis antecessores mei 
caritative contulerunt : scilicet ad usus proprios habeant per totam forestam de 
Lambala nemus mortuum ad ardendum et vivum ad edificia sua facienda, et quia 
nemus mortuum pro multitudine hominum in foresta habitancium posset penitus 
adnichillari, ita quod monachi predicti minus sufficienter possent usagium suum 
percipere, ego dictus amore Dei qui in omnia tribuit et potestatem habet 
auferendi, pro redemptione anime mee et antecessorum meorum et uxoris mee et 
heredum meorum, in puram et perpetuam elemosinam dedi et concessi priori et 
monachis supradictis ut in tota foresta supradicta de qualibet arbore que 
fructum non gerit habeant et percipiant sine contradicione qualibet, ad usus 
proprios usagium suum, quamlibet arborem in dicta foresta ad propria edificia 
eisdem concedentes, prout quam in herbergario de Goudeya sicut dividitur ab alia 
foresta per viam de Malo Pertuso sicut itur de burgo de Tregoniau [Tregoma] 
versus burgum de Plueen [Pleven] : quod ut ratum et inconcussum permaneat 
presentes lilteras testimoniales prefatis monachis dedi sigilli mei munimine 
roboratas. Actum anno gracie M° CC° vicesimo. (Arch. des C.-du-N. — Copie donnée 
par l’official de la curia de St-Brteuc, en avril 1290).
XXI.
Accord avec Alain de Retallis pour le vieux Lamballe et le Plessix-Rouaut.
1224 :
Universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis, Gaufridus Rossel de 
Hilion, seneschallus Lambalie, salutem in Domino. Noverit universitas vestra 
quod Alanus de Retallis filius Rollandi filins Alani [Note : Il s’agit ici d’une 
famille que, dans la première édition de son Armorial, M. de Courcy nomme Rezalleis, 
d’après une copie incorrecte de dom Morice], in presencia nostra 
constitutus, pro se et pro salute animarum antecessorum suorum quitavit Deo et 
prioratui Sancti Martini de Lambalo, et monachis ibi Deo servientibus omnes 
contenciones quas habebat super elemosinas Sancti Martini in veteri Lambalo et 
in Pleseiaco Roaudi, et in omnibus aliis locis ubicunque dicte elemosine erant 
.......te ; et juravit pro se et pro suis heredibus quod de cetero in elemosinis Sancti Martini nichil 
reclamabit, et concessit dictis monachis elemosinas quas sui antecessores 
dederunt et concesserunt Sancto Martino de Lambalo de cetero sine contradictione 
aliqua in perpetuum pacifice possidendas ; et ut hoc ratum sit et stabile nos de 
assensu dicti Alani presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari, 
in hujus rei testimonium et munimen. Aetum apud Lambalum in octabis Beate Marie 
Magdalene anno gracie M° CC° XX° IV°. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXII.
Donation de Lucie de Matignon.
1225 : Reverendo Patri ac domino Guillelmo, Dei 
gracia Briocensi episcopo, Lucia, domina de Matignon, salutem et obedienciam 
debitam et devotam. Noverit paternitas vestra quod ego pro anima Johannis filii 
mei defuncti, cum assensu domini Stephani Guoion, olim mariti mei, et cum 
assensu heredum meorum, dedi unam minam frumenti domui Sancti Martini de 
Lambalia et monachis ibidem commorantibus in helemosinam pro bono et commodo 
eorumdem ; dictam minam et dimidium cartengii ad mensuram de Matignon in terra 
mea que dicitur Ballivia, in parochia Sancti Casti [Note : La Baillie, en 
St-Cast] sita, eisdem habendam annuatim assignavi ; unde paternitatem vestram in Domino exoro quatinus dictam 
donacionem dicte domui et dictis monachis prout in meis litteris videbitis 
sigilli vestri munimine roboretis. Bene et diu valeat paternitas vestra [Note : 
L’acte de donation, de la même date et dans les mêmes termes, est aux Archives 
des Côtes-du-Nord (aujourd'hui Côtes-d'Armor), ainsi 
que des copies de 1283 et 1284, données par Eudes, archidiacre de Penthièvre.]. 
(Arch. des Côtes-du-Nord).
XXIII.
Accord entre Pierre Mauclerc et l’abbé de Marmoutiers au sujet 
des dommages causés par le duc aux prieurés du monastère. 
1230 : 
Universis ad quos presentes litiere pervenerint, P., dux Britannorum, 
comes Richemondie, salutem. Noveritis quod cum contentiones plures inter nos, ex 
una parte, et religiosos viros abbatem et conventum Majoris Monasterii 
verterentur, ex altera, super prioratibus de Lambalia, de Jugon et de Castro 
Celso et rebus aliis ad dictos monachos pertinentibus, tandem super omnibus 
contenecionibus nostris quod inter nos usque ad presens tempus orte fuerunt 
super dictis prioratibus, mediante religioso viro G. majore priore Majoris 
Monasterii ab abbate suo et conventu ad hoc specialiter destinato, fuit 
compositum in hunc modum : videlicet quod omnes injurias et damna que sibi 
et domibus suis prenominatis a nobis et nostris dicebant illata liberaliter 
remiserunt ita tamen quod nos teneremur satisfacere hominibus prioratus de 
Lambalia super damnis et injuriis a nobis et nostris baillivis eisdem illatis, 
priore et prioratu de Lambalia et hominibus ejusdem restitutis ad eundem statum 
et libertatem in qua erant tempore contentionis nostre, et nos tenemur custodire 
eos in predictis libertatibus secundum quod in nostra cartha plenius continetur. 
Tenemur etiam eisdem dare legale excambium infra instans festum Omnium 
Sanctorum, ad arbitrium honorum virorum ad hoc communiter eligendorum, pratorum 
molendinorum censuum ad prioratum de Jugone pertinentium quod per stagnum 
nostrum fuerunt occupata ; preterea tenemur reedificare intra annum domos et 
edificia eorum apud Castrum Celsum occasione munitionum nostrarum diruta in 
loco competenti et eque bono statu vel meliori in quo erant. Et si quid de 
redditibus, terris, vel pratis vel rebus aliis prioratus sui de Castro Celso 
diminutum est vel occupatum occasione aliqua per nos vel per baillivos nostros 
nos infra instans festum Omnium Sanctorum ad arbitrium bonorum virorum ad hoc 
eligendorum legale excambium eisdem faciemus. Ut autem hec permaneant et 
inconcusse nos presentes litteras eisdem indulsimus sigilli nostri munimine 
roboratas. Actum apud Rhedonas in crastino Beati Egidii anno ab Incarnatione 
Domini M° CC° trigesimo mense septembris. Sic sigillatum in fermento cum duplici 
cauda in figura Sancti Martini. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXIV.
Charte de 
l’évêque saint Guillaume au sujet des moulins de Boteroie.
1231 : Universis 
Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint, Guillelmus, Dei gracia 
Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noverit universitus vestra quod cum 
contencio inter Guillelmum Jobannis, ex una parte, et priorem Sancti Martini de 
Lambale, ex altera, diutius verteretur super molendinis de Botoroie de quibus 
idem Guillelmus Johannis custodiam et jus hereditarium asserebat se habere, quod 
prior supradictus negabat. Tandem amicabiliter inter ipsos composuerunt in hunc 
modum : ita quod supradictus Guillelmus Johannis super altare Sancti Martini 
supradicti juravit quod ipse, nec aliquis post ipsum de cetero, in dictis 
molendiis factis vel faciendis aliquid jure hereditario non reclamaret, nisi 
Eudo et Guillelmus de Boteroie, qui molendinos supradictos tunc temporis ad 
firmam habebant et non jure hereditario, possent aliquid in supradictis 
molendinis erga priorem loci supradicti jure hereditario acquirere et habere ; 
si vero dicti Eudo et Guillelmus de Boteroie in dictis molendinis erga priorem 
loci supradicti jure hereditario 
possent aliquid acquirere, idem Guillelmus Johannis in acquisitione illa sicut 
quilibet illorum perciperet porcionem. Sciendum et enim quod supradictus prior 
centum solidos propter hanc composicionem eidem Guillelmo Johannis contulit et 
persolvit, et ut hoc ratum haberetur litteras istas ad peticionem parcium 
sigilli nostri munimine dignum duximus roborandas. Actum apud Lambalum anno 
Domini M° CC° XXX° primo [Note : Nous ne donnons pas une charte, de 1247, de 
Hugues Le Brun, comte d’Angoulème, et de sa 
femme Yolande de Penthièvre, confirmant simplement celles du comte Geoffroy, de 
son beau-père Pierre de Dreux et de la duchesse Alix, qui précèdent. (D. Mor., 
I, 931)]. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXV.
André, évêque 
de St-Brieuc, nomme à la cure de St-Aaron.
1255 : Universis presentes litteras 
inspecturis, Andreas, Dei gracia Briocensis episcopus, salutem in Domino. 
Noveritis quod cum ecclesia Sancti Aronii, nostre dyocesis, per mortem Bertrandi 
de Trevili qui eamdem ut dicebatur ad presentacionem abbatis Majoris Monasterii 
Turonensis obtinuerat et tenuerat per longum tempus, vaccasset, et ab aliquibus 
deduceretur in dubium an ita fuisset, tandem nos ex testimonio bonorum virorum, 
maxime reverendi patris ac domini P., Dei gracia Turonensis archiepiscopi, 
qui de partibus illis extitit oriuudus [Note : Pierre, archevêque de Tours, est 
connu sous le nom de Pierre de Lamballe] et ex litteris bone memorie Rollandi 
quondam episcopi Briocensis, pro certo nobis constitit evidenter ecclesiam 
antedictam ad patronatum et presentacionem abbatis Majoris Monasterii Turonensis 
pertinere, dubia relinquentes pro certis, magistrum Guillelmum Daniel, quem 
nobis ad prefatam ecclesiam vir religiosus ac venerabilis pater G. , Dei gracia 
abbas Majoris Monasterii Turonensis, presentavit ad eamdem, benigniter duximus 
admittendum. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras dedimus 
eidem abbati sigilli nostri munimine roboratas. Datum die veneris proxima ante 
festum Beati Andree apostoli, mense novembris, sexto kalendas decembris, anno 
Domini M° CC° quinquagesimo quinto. (Id.).
XXVI.
Acquisition de moulins à 
blé.
1260 : Universis, etc., officialis curie Briocensis, salutem in Domino. 
Noveritis quod in nostra presencia constituti Petrus Bafer et Eudo Bafer, 
fratres, Juliana et Petronilla sorores dictorum fratrum, et Guillelmus dictus Boon, maritus dicte 
Juliane, recognoverunt se vendidisse priori Sancti Martini de Lambalia quicquid 
habebant et habere poterat et debebant juris, proprietatis, possessionis et 
sessine in molendinis ad bladum sitis juxta pontem Sancti Martini de Lambalia 
dicto priori et successoribus suis de cetero in perpetuum jure hereditario 
pacifice possidendum, tenendum et habendum. De qua vendicione prenominati Petrus 
et Eudo fratres, Juliana et Petronilla eorumdem fratrum sorores, et dictus 
Guillelmus Boon coram nobis se tenuerunt penitus pro pagatis. Juraverunt eciam 
coram nobis prenominati Petrus, Eudo, Juliana et Petronilla et dictus Guillelmus 
quod contra predictam vendicionem istam non venient de cetero, etc. Datum anno 
Domini M° CC° sexagesimo, mense maii. (Scellé du sceau de la cour de St-Brieuc. 
— Titres de Marmoutiers. — Arch. des Côtes-du-Nord).
XXVII.
Charte du duc Jean au sujet des moulins de Botoroie.
1260 : Universis presentes litteras 
inspecturis, Johannes, dux Britannie, salutem in Domino. Noveritis quod cum 
molendina de Bote Roie prioratus Sancti Martini de Lambalia, Briocensis 
dyocesis, ordinis Majoris Monasterii Turonensis, submersa fuissent et destructa 
per aquam stanni nostri de Ponte Novo, nos nolentes dampnum dicti prioratus, nec 
eciam detrimentum, Deum habentes pre oculis, dicto prioratui tradidimus 
molendinum de Valle Viridi [Note : En 1312, le prieur 
Olivier affermait « les moulins de Vaulvert o tout le destroit d’iceus, o toutes 
leurs appartenances si comme eux ont esté accoustumé autreffoiz, à deux meuniers 
pour 52 livres de bonne monnae corante » payables en trois termes ; « c’est à 
savoir environ Pasques quand ledit prieur voudra aler au chapitre de l’abbaye de 
Marmoutiers », à la feste St-Denis et à Noël] in escambium et eciam recompensacionem dampnorum 
que fecimus dicto prioratui per aquam stanni dicti com pertinenciis ejusdem 
molendini, eidem prioratui de cetero in perpetuum tenendum, possidendum et 
habendum ; et potest prior qui pro tempore fuerit in dicto prioratu facere ibidem 
duo molendina et habere et tenere districtum suum hominum suorum ad dicta 
molendina de Valle Virido, sicut poterat facere, tenere et habere in predictis 
molendinis de Boteroie : et nos et successores nostri tenemur in perpetuum dicto 
prioratui dicta molendina de Valle Virido com suis pertinenciis garantizare. In 
cujus rei testimonium presentes litteras sigillo nostro dedimus sigillatas. 
Datum apud Such (Suscinio) die martis proxima post festum Beati Dyonisii, anno 
Domini M° CC° sexagesimo. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXVIII.
Aumône de Amette de Ville-Marie.
1270 : Universis 
presentes litteras inspecturis et audituris Eudo, archidiaconus Pentheurie 
in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia in 
jure specialiter constituta, Ameta de Villa Marie recognovit in jure coram nobis 
se debere priori Beati Martini de Lambalo et prioratui ejusdem loci et monachis 
ibidem commorantibus unam perream frumenti ad mensuram Lambali, annui redditus, 
super quodam molendino sito subtus domum dicte Amete, racione elemosine facte 
eisdem priori et monachis et prioratui super dicto molendino a dicta Ameta : quam 
perream frumenti ipsa Ameta concessit et tenetur reddere et sui heredes super 
dicto molendino in perpetuum annuatim eisdem prioratui, priori et monachis in 
dicto prioratu consistentibus ad festum Beate Marie Magdalene, ad quam perream 
reddendam termino prenotato annuatim ipsam Ametam presentem coram nobis et in 
hoc consencientem, et premissa vera esse consencientem in hiis scriptis 
sentencialiter condampnavimus. Datum die jovis anie Penthecostem, anno Domini M° 
CC° LXX°. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXIX.
Résignation de Geoffroi, curé de 
St-Martin.
1271 : Universis presentes licteras inspecturis vel audituris, 
officialis curie Briocensis, salutem in Domino. Notum facimus quod in nostra 
presencia constitutus, dominus Gaufridus, curatus ecclesie Beati Martini de 
Lambalia, resignavit libere et sine aliqua condicione dictam ecclesiam Sancti 
Martini de Lambalia in qua persona existebat, et hoc omnibus quibus
significandum est significamus per presentes licteras sigillo curie Briocensis 
sigillatas. Datum die dominica qua cantatur Letare Jerusalem, anno Domini M° CC° 
septuagesimo primo. (Id.).
XXX.
Donation de biens en St-Alban.
1281 
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris, offieialis Briocensis, 
salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia constituti Petrus Rosselli 
et Johannes Giraudi, fratres, filii Sibille filie Oliverii Fabri, spontanei non 
coacti, Briocensis dyocesis, dederunt, contulerunt et concesserunt, dant, 
conferunt et concedunt, quidquid juris proprietatis possessionis et dominii 
habebant et habere poterant, et debebant tam ex causa successionis ex caduco 
quam ex alia qualibet quacunque causa in Villa Deriani sita 
in parochia Sancti Albini [Note : La Ville-Derryen, en St-Alban, qui appartenait 
en 1535 au Sgr de Bien-Assis : c’est également en St-Alban que se trouvait 
Gaureguel, mentionné dans une charte précédente] tam terris, pratis, aquis, tandis quam aliis 
pertinenciis, totum pro toto, scilicet religioso viro et honesto priori Sancti 
Martini de Lambala dicte dyocesis, et prioratui ejusdem loci in puram et 
perpetuam elemosinam jure hereditario possidendum pacifice et habendum, etc. In 
cujus rei testimonium et munimen presentes litteras dicto priori et dicto 
prioratui sigillo curie Briocensis ad peticionem dictorum fratrum, salvo jure 
cujuslibet alterius domini, dedimus sigillatas die martis post festum Sancti 
Martini hyemalis, anno Domini M° CC° octogesimo primo. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXXI.
Cession du manoir de Trevili à St-Martin par le prieur de 
Léhon.
1281 : Universis presentes litteras inspecturis, fratres capituli 
Majoris Monasterii Turonensis, et frater Stephanus, permissione divina minister 
humilis eorumdem, salutem in Domino. Noveritis quod cum prior noster de Lehonio 
haberet quoddam manerium situm juxta Lambaliam quod vocatur Trevili, pertinens 
ad domum nostram de Lehonio, cum terris, pratis, landis et aliis pertinenciis 
ipsius manerii ; essetque dictum manerium cum pertinenciis propinquum domui 
nostre de Lambalia, et utile videretur quod domus nostra predicta de Lambalia 
haberet predictum manerium cum pertinenciis magis remotum a domo nostra de 
Lehonio supradicta. Tandem dicti filii, fratres Johannes prior domus nostre 
predicte de Lehonio, ex una parte, et Robertus predicte domus nostre de 
Lambalia, ex altera, pro utilitate domum predictarum voluerunt et expresse 
consenserunt ac convenerunt invicem, consensu et auctoritate nostris 
intervenientibus, in hunc modum : videlicet quod manerium predictum de Trevili, 
cum pratibus, terris, landis, redditibus et aliis omnibus pertinenciis ejusdem 
ad predictam domum nostram de Lambalia de cetero in perpetuum remanebit, et 
illud cum pertinenciis habebunt priores nostri domus nostre predicte de Lambalia 
qui pro tempore fuerunt ad omnimodum usum ipsius domus. Ita videlicet quod prior 
dicte domus de Lambalia qui pro tempore fuerit pro ipso manerio et 
pertinenciis quod ante ut premittitur pertinebat ad domum de Lehonio predictam 
tenebitur in perpetuum solvere priori de Lehonio qui pro tempore fuerit, in 
Annunciacione Dominica, anno quolibet, decem et novem libras monete currentis, 
necnon solvere et sustinere omnia honera dicti manerii presencia et futura, 
quocumque modo superveniencia seu etiam imponenda ; necnon et viginti solidos ad 
deserviendum unam lampadem in ecclesia Beati Martini de Lambalia in honore Beate 
Marie similiter annuatim [Note : En 1331, le 30 avril, lors de la visite de 
Simon, abbé de Marmoutiers, les bourgeois et habitants de St-Martin se 
plaignirent, entr’autres griefs, de ce que le prieur 
n’entretenait pas la lampe devant le maître-autel]. Et ad hec omnia tenenda et sequenda, idem prior de 
Lambalia de assensu nostro obligavit predicto priori et domui de Lehonio omnia 
molendina tam ad bladum quam ad pannos fulliendos que habet dicta domus de 
Lambalia in presenti, et habitura est in futurum, una cum manerio et 
pertinenciis predictis. Hoc acto et expresse convento inter eos quod si idem 
prior de Lambalia defecerit aliquo anno in reddendo integre priori de Lehonio 
qui pro tempore fuerit dictas decem et novem libras dicto termino, et de dictis 
viginti solidis ad deserviendam lampadem dictam, ac de predictis honeribus 
sustinendis ut premittitur, prior de Lehonio qui pro tempore fuerit predicta
omnia molendina ac manerium cum pertinenciis capere poterit auctoritate propria 
et tenere, et fructus et exitus eorumdem percipere quousque super predictis 
necnon et super omnibus dampnis et expensis, que et quas ipsum priorem de 
Lehonio, occasione defectus hujusmodi, contigerit sustinere, facere et habere ad 
dictum ipsius in verbo veritatis, sine alia probacione fuerit integraliter 
satisfactum. Nos autem predicta volumus et approbamus, et presentes litteras 
sigillis nostris una cum sigillis prioris de Lehonio et ejusdem conventus 
duximus sigillandas in testimonium veritatis. Datum anno Domini M° CC° 
octogesimo primo, mense maio. (Id.).
XXXII.
Donation d’un terrain dans le 
bourg St-Martin.
1282 : Universis presentes litteras inspecturis vel audituris 
archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis 
quod, in nostra presencia personaliter constituti in jure apud Lambaliam, 
Guillelmus Hamenes, armiger, et Aanordis uxor ejus, dederunt et concesserunt in 
puram et perpetuam elemosinam prioratui Sancti Martini de Lambalia et priori et 
monachis qui pro tempore erant in dicto prioratu, pro salute suorum animarum et 
pro servicio sibi jam inspecto a fratre Roberto de Goroyt priore tunc temporis 
predicti prioratus, quamdam plateam cum suis pertinenciis sitam in burgo Sancti 
Martini de Lambalia sub dominio prioris dicti prioratus, ante cimyterium dicti 
prioratus ; videlicet inter domum lapideam Hamonis Lagole, ex una parte, et domum stipuleam et plateam Gaufridi Gorlay presbiteri, in 
quibus Petronilla filia presbiteri manet tunc temporis prout dicta platea se possidet 
et prout se extendit iu longo et lato ; et quidquid dicti Guillelmus et Aanordus 
habeant et habere poterant et debebant juris proprietatis possessionis et sesine 
in dicta platea totum pro toto, etc. In cujus rei testimonium et munimen 
presentes litteras ad peticionem dictornm Guillelmi et Aanordis dedimus dicto 
priori et dictis monachis sigillo curie nostre sigillatas. Datum mense aprilis, 
anno Domini M° CC° octogesimo secundo. (Id.).
XXXIII.
Accord avec Alain de 
Kermaria pour des droits sur un moulin.
1283 : Omnibus presentes licteras 
inspecturis et audituris, archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi, 
salutem in Domino. Noveritis quod cum inter Alanum de Villa Marie, armiger, 
et Robertum, tunc priorem Sancti Martini de Lambalia, controversia verteretur 
super unam perream frumenti ad mensuram Lambalie, quam idem prior dicebat datam 
fuisse prioratui dicti loci a predecessoribus dicti Alani, habendam et 
percipiendam super molendino dicti Alani, sito super aquam de Goassen, quod 
vocatur molendinum de Villa Marie, et eciam super tribus bussellis frumenti ad 
mensuram eamdem, quos idem prior dicebat eidem prioratui deberi, racione 
passagii dicti molendini ; super premissis et contencione predicta fuit 
compositum coram nobis inter ipsos priorem et Alanum in hunc modum : quod idem 
Alanus coram nobis in jure recognovit ejusdem predecessores dedisse in 
clemosinam prioratui predicto dictam perream frumenti annuatam, reddendam in 
festo Beati Michaelis in Monte Gargano, habendam et percipiendam super dicto 
molendino ; et eciam recognovit dictos tres bussellos frumenti, racione dicti 
passagii molendini predicti, eidem prioratui deberi. Quam perream frumenti idem 
Alanus et sui heredes super dicto molendino tenentur reddere annuatim in festo 
predicto prioratui et priori pro tempore ibidem deservienti ; et dictos tres bus 
sellos frumenti idem Alanus et sui heredes teneantur reddere dicto prioratui et 
priori, quolibet anno, in eodem festo quandiu dictum molendinum tenebunt et 
possidebunt totum et pro ea parte pro qua parte possidebunt et tenebunt dictum 
molendinum, si illud totum non tenerent nec possiderent, pro ea parte tenentur 
idem Alanus et sui heredes reddere de dictis tribus bussellis dictis prioratui 
et priori. Ad premissa omnia et singula tenenda obligat se idem Alanus et suos 
heredes ; et sic sopita fuit contencio predicta. Et nos predictum Alanum 
presentem et consencientem, et premissa vera esse confitentem, ad reddendum 
eisdem prioratui et priori predictum bladum in dicto festo, prout dictum est 
supra in hiis scriptis, sentencialiter condempnamus ; in cujus rei testimonium, et 
ad eterne rei memoriam presentes litteras eisdem prioratui et priori dedimus sigillo nostre curie una cum sigillo 
dicti Alani sigillatas. Datum die jovis post diem dominicam qua cantatum fuit 
Oculi mei, anno Domini M° CC° LXXX° tereio. (Id.).
XXXIV.
Pierre, évêque de 
St-Brieuc, confirme le bénéfice de St-Martin à un clerc de la Roche-Tanguy.
1284 
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris, Petrus, miseracione 
divina Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noveritis quod nos ad 
presentacionem religiosi viri et honesti abbatis Majoris Monasterii, ordinis 
Sancti Benedicti, ecclesiam Beati Martini de Lambalia cum suis pertinenciis 
liberam et vacantem per resinacionem Petri Briencii presbiteri quondam rectoris 
dicte ecclesie, Philippi dicto Le Danays, clerico de Rupe Tenguidi, conferimus 
amore Dei, intuitu caritatis. In cujus rei testimonium presentes litteras dicto 
Johanni sigillo nostro dedimus sigillatas. Datum die sabbati ante Nativitatem 
Domini, anno ejusdem M° CC° LXXX° quarto. — P. Morin. (Id.).
XXXV.
Aumône de 
Geoffroi de Trévili.
1289 : Universis presentes litteras inspecturis et 
audituris, Officialis curie archidiaconi Pentheurie in ecclesia Briocensi, 
salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia personaliter constitutus 
Gaufridus de Trevili, armiger, concessit et dedit in puram et perpetuam 
elemosinam, cum assensu et voluntate Nobilie, uxoris dicti Gaufridi, et Johannis 
eorum filii primogeniti, presencium, prestitis coram nobis, Deo et priori Beati 
Martini de Lambalia et monachis de ordine Majoris Monasterii, ibidem Deo 
deservientibus, duas perreas frumenti, annui redditu, ad mensuram Lambalie ; et 
duos solidos censuales quos idem Gaufridus habebat et percipiebat annuatim, una 
cum obedienciis, super quadam pecia terre arabilis sita in parochia de Maroy, 
videlicet inter viam que ducit a burgo Sancti Martini de Lambalia ad Sanctum 
Briocum, ex una parte, et terram familie quondam defuncti Gaufridi Coypere, ex 
altera. Nec non quicquid juris, proprietatis, possessionis et sesine, iidem 
Gaufridus de Trevili, Nobilia, et Johannes, racione dicti Gaufridi, habebant, 
habere poterant et debebant, et habituri erant super dicta pecia terre et in 
eadem tam de redditu, censibus, mengeriis, obedienciis quam aliis universis, 
quacunque racione, predictis prioratui et monachis et eorum successoribus 
de cetero in perpetuum percipiendis, tenendis, habendis et 
pacifice possidendis racione elemosine supradicte, et premissorum possessionem 
tradidit et quasi idem Gaufridus dicto priori, et per ipsum prioratui predicto,
per tradicionem predictarum litterarum factam, et habitam coram nobis, nichil 
pro se et suis retinens in premissis, preter duos denarios usualis monete 
solvendos duntaxat eidem Gaufrido et ejus heredibus de cetero annuatim per 
recognicionem : quos dicti monachi vel locum tenens dicti prioratus tenentur 
reddere de cetero annuatim in festo Nativitatis Domini dicto Gaufrido et ejus 
heredibus dummodo ipsos apud dictum prioratum duxerint requirendos. Que premissa 
donata dictus Gaufridus concessit in jure coram nobis et tenetur garantizare et 
defendere predictis prioratui et monachis et eorum successoribus de cetero in 
perpetuum, ad usus et consuetudines patrie et eos indempnes totaliter servare 
super premissis ; et ad hec adimplenda obligavit idem Gaufridus predictis 
prioratui et monachis, et eorum successoribus, se, heredes suos, et omnia bona 
sua mobilia, immobilia, presencia et futura ubicunque existencia. Et sciendum 
est quod si dictum priorem moram facere contigerit in solucione predictorum 
duorum denariorum consequeritur, ex eo duplum peti poterit, et non ultra. Et 
juraverunt in jure coram nobis dicti Gaufridus, Nobilia et Johannes, tactis 
sacrosanctis Euvangeliis, spontanei non coacti, auctoritate dicti Gaufridi 
prestita quo ad hoc dictis Nobilie et Johanni, quod in premissis donatis nichil 
juris de cetero, per se, per alium nec alios reclamabunt, nec facient reclamari ; 
et quod contra premissa non venient in futurum, maxime dicta Nobilia racione 
dotis, dotalicii, donaciones propter nupcias, et dictus Johannes racione minoris 
etatis. Ad que tenenda et fideliter adimplenda, ut premittitur, ipsos 
Gaufridum, Nobiliam, et Johannem presentes, et in hoc consencientes, et premissa 
vera esse confitentes, in hiis scriptis sentencialiter condempnamus. In cujus 
rei testimonium et munimen presentes litteras eisdem priori et monachis, de 
consensu dictorum conjugum et Johannis, sigillo curie predicte una cum sigillo 
Mathei Danielis de Lambalia, presentibus litteris apponito, ad peticionem 
ipsorum conjugum et Johannis, quia sigilla propria non habebant ad presens 
dedimus sigillatas. Datum die jovis post festum Sancti Petri ad vincula, anno 
Domini M° CC° LXXX° nono. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXXVI.
Charte des 
exécuteurs testamentaires du duo Jean au sujet de la pêcherie de Trévili.
1290 
: Universis presentes litteras inspecturis, Guillelmus Redonensis, P. 
Briocensis, H. Venetensis, permissione divina episcopi, Guillelmus de Cernysio, decanus Briocensis, et Johannes 
de Mota, scolasticus Nannetensis, exequtores testamenti inclite recordacionis 
Johannis quondam ducis Britannie, salutem in Domino. Noveritis quod cum prior 
prioratus Sancti Martini de Lambalia de novo fecisset fieri juxta Trevili in 
feodo de Trevili in ripperia de Goissan quandam piscariam, ac idem dominus
dux prope locum illum transitum faciens piscariam illam ex arupto usque ad 
medium aque predicte delamari (sic) fecerit, dicto priore non vocato nec ejus 
racionibus intellectis. Et super hoc sumus per aliquos familiares dicti ducis et 
alios sufficienter informati. Declaramus et ordinamus quod idem prior qui super 
hoc nobis querimoniam detulit tale jus habeat piscariam faciendi in dicto loco 
quale habebat ante dictam dirupcionem per predictum ducem factam et quod factum 
dicti ducis eidem non prejudicet in futurum, domini ducis Britannie moderni in 
omnibus jure salvo. In cujus rei testimonium presentes litteras contrasigillis 
nostris cpiscoporum predictorum una cum sigillo quo nos omnes utimur in negociis 
exequcionis predicte fecimus sigillari. Datum apud Pleuarmel in convencione 
facta quindecima Pasche, anno Domini M° CC° nonagesimo. (Id.).
XXXVII.
Charte 
d’Alain Goion confirmant la donation de Lucie de Matignon. 
1293 : Universis 
presentes litteras inspecturis vel audituris, Alanus Goyon, miles, tunc temporis 
dominus de Matignon, salutem in Domino. Noveritis quod cum Lucia, condam domina 
de Matignon, dederit ab antiquo pro anima Johannis filii sui deffuncti, cum 
assensu domini Stephani Goyon olim mariti sui et cum assensu heredum suorum, 
unam minam frumenti domui Sancti Martini de Lambalia et monachis ibidem 
commorantibus in elemosinam pro bono et commodo eorumdem, dictam minam et 
dimidium cartengii ad mensuram de Matignon, in terra sua que dicitur Ballivia 
in parrochia Sancti Casti sita, eisdem habendam assignavit annuatim prout in 
litteris dicte Lucie quondam domine de Matignon suo sigillo proprio sigillatis 
una cum sigillo reverendi in Christo patris Guillelmi, quondam episcopi 
Briocensis, dictis litteris apposito ad peticionem ejusdem Lucie vidimus 
contineri. Nos vero dictam donationem confirmamus ratificamus et etiam innovamus 
pro salute anime dicti defuncti et antecessorum nostrorum dictis monachis 
habendam annuatim super dicta Balivia sita in dicta parrochia Sancti Casti. In 
cujus rei testimonium et munimen presentes litteras predictis monachis sigillo 
meo proprio contuli sigillatas. Datum mense januarii, anno Domini M° CC° 
nonagesimo tercio. (Id.).
XXXVIII.
Fondation en faveur du prieur de Lamballe.
1304 : Universis presentes litteras inspecturis fratres 
capituli Majoris Monasterii Turonensis et frater Odo, permissione divina 
minister humilis eorum, salutem in Domino. Cum frater Oliverius prior prioratus 
de Lambalia cum concilio prioris de Castrocelini pensa et considerata utilitate 
dicti prioratus de Lambalia, et dedit et concessit ad annum firmum exigendas sex 
perreas frumenti Roberto Rimou, burgensi de Lambalia, et ejus heredibus priori 
prioratus de Lambalia predicti qui fuerit pro tempore ab eodem Roberto et ejus 
heredibus in festo Decolacionis Beati Johannis Baptiste persolvendas perpetuo 
et annuatim ; quandamque terram vulgariter appellatam Magnum Callen et Parvum 
Callen sitam juxta pontem de la Cornilliere, ex una parte et landam dictam dou 
Marcheys, ex altera, ad dictum prioratum de Lambalia, etc. Datum mense maii et 
anno Domini M° CCC° quarto. (Id.).
XXXIX.
Usurpations par Alain Du Plessis.
1312 : Philippus, Dei gracia Francorum rex, baillivo Constanciensi aut ejus 
locum tenenti, salutem. Sua nobis conquestione monstravit prior Sancti Martini 
de Lambalia in nostra existens ut asserit gardia speciali, quod ipse sit et sui 
predecessores fuerint ab antiquo in pacifica possessione vel quasi cujusdam 
pecie terre nuncupate vulgariter le petit Kalem. Alanus de Plexeio fructus et 
exitus dicte terre quos idem prior ad manum nostram perdiu fecerat per 
violenciam et sui potenciam asportavit infringendo nostram manum predictam in 
nostri contemptum et prejudicium atque dampnum ejusdem prioris, ac contra 
quamdam composicionem olim inter ipsos factam sub certa pena ac eciam per ipsos 
juratam temere veniendo, et penam hujusmodi committendo, sic dictum priorem 
perturbando indebite et de novo in sua possessione predicta. Ideoque mandamus 
tibi quatinus si vocatis evocandis constitit de premissis dicto priori fructus et 
exitus predictos restitui, ac cum manuteneri in sua possessione predicta necnon 
dictum Alanum ad desistendum a perturbacione predicta, et ad prestendum nobis 
condignam emendam pro fraccione nostre manus predicte et ad restituendum 
dicto priori omnia dampna que per culpam ipsius Alani cum noveris incurrisse, 
compelli facias prout fuerit racionis et ad ce noveris pertinere. Datum Parisiis 
die XX maii, anno Domini M° CCC° duodecimo [Note : Le 29 mai 1315, le roi 
mandait de nouveau au bailli de Coutances de citer le duc de Bretagne au 
prochain Parlement, pour s’expliquer sur ses prétentions de forcer le prieur de 
St-Martin à lui rendre hommage à cause du Petit-Carlen, alors que 
l’hommage n’en était dû qu’au roi]. (Id.).
XL.
« Les receptes au priour de St-Martin de Lamballe, dou 
terroer de Turnegoyt, le mardi feste St- Gilles, l’an M. CCC. XXXII. ».
Note : Ce document nous semble être une liste des vassaux du 
prieuré dans la paroisse de Langueux.
1332 : C. Johan Sevestre, 
en fey receu. 
C. P. Robert, C. Col. Ilamon, C. Oliv. 
Huus, C. Est. Symon, C. Guillou Pele, C. Th. Robert, C. Th. Symon, C. Eon 
Sevestre, C. Joh. Symon, C. P. Thomas, C. Macé Pelle, C. Th. Geffreyn, 
C. Eon Hamon, receu en fey.
C. Gueho Berthou, C. P. Merpvie, C. Robin 
Blanchet, receu en fey.
C. Guillot Olivier , C. Guehou Alayre, C. Eon Alayre , 
receu en fey.
C. Olitte deguerpie Geffrey Huus en sauf respit.
C. Joh. Thomas 
exe. le fe est prins en sa mayn, e terme a mardi.
C. Olive deguerpie Durant 
Caguier en sauf respit.
C. Guillou Pele, tuteur es effanz Th. Pele a feet le 
serement.
C. La famme Eon Le Garre en respit pour sa maladie. (Arch. des 
Côtes-du-Nord).
XLI.
1337 
: Alain de La Roche, sénéchal de Lamballe, 
commis à cet effet par l’abbé de Marmoutiers, statue sur un différend entre le 
prieur de St-Martin et des habitants de St-Aaron qui devaient « 20 souldées » de 
rente sur un hébergement.
XLII.
1342 
: Titre latin, donné le vendredi après la fête de l’Ascension, par lequel Jehan Theobaldi, de Lamballe, reconnaît 
tenir de Marmoutiers et du prieur de St-Martin, pour lui et ses héritiers, à 
perpétuité, à titre de pure emphytéose et censive, un emplacement de maison 
(platea) et jardin « in burgo Sancti Martini de Lambalia in vico de Bugnon, pro 
quatuor denariis census, et duodecim solidos et octo denariis de sous cens ».
(J. Geslin de Bourgogne et A. de Barthélemy).
© Copyright - Tous droits réservés.